Hoe is anarchisme groen?
donderdag 17 november 2022
Een versie van onderstaand artikel stuurde ik op aan de Buiten de Orde (BdO), kwartaalblad van de Vrije Bond. De redactie van de BdO koos er echter voor het niet te plaatsen. Spijtig, maar geen nood, het heeft twee voordelen. Ik heb er, de deadline dus voorbij, nu nog verder aan kunnen sleutelen, voetnoten to0egevoegd en aanklikbaar gemaakt. En lezers krijgen het stuk nu veel eerder onder ogen dan als ik het had bewaard tot na de papieren BdO-versie, zoals ik anders zou hebben gedaan.
Groen en anarchisme hebben elkaar nodig. Dat betoogde ik al in een eerder artikel voor de Buiten de Orde (BdO). Het is nodig om voor milieu en de niet-menselijke natuur op te komen. Dat is een kwestie van erkenning van de intrinsieke waarde van niet-menselijke levensvormen. Het is ook nog eens een kwestie van menselijk overleven. En de tijd dringt. Dat is de noodzaak van groen. Politieke stromingen als liberalisme, conservatisme en ook marxisme erkennen die noodzaak vaak wel, maar omdat ze voorrang geven aan andere waarden en patronen – economische groei, winst, staatsmacht, een logica van beheersing – kunnen ze hooguit inconsistent voor groene waarden opkomen. Met deze stromingen redden we het dus niet.
Met het anarchisme misschien wel. Dat anarchisme verzet zich precies tegen het soort waarden, instituties en doeleinden waarmee milieu en natuur systematisch onder de voet worden gelopen, in verkoopbare gebruiksartikelen worden omgezet of anderszins gesloopt. Verzet tegen hiërarchie en institutionele autoriteit in alle vormen impliceert immers ook verzet tegen de hiërarchie die de menselijke maatschappij boven de natuur plaatst, in plaats van al het leven te zien als principieel gelijkwaardig. Consequent anarchisme is anti-speciesistisch en daarmee door en door groen. Die groenheid van het anarchisme was echter geen vanzelfsprekendheid, geen automatisme. Want ook anarchisten zijn niet automatisch consequent in hun/onze opvattingen. Vandaar dat ik het nuttig vond en vind om die onmisbare dimensie van een stevige klemtoon te voorzien en voor een groen anarchisme te pleiten. Verdere vragen dienen zich vervolgens aan. Hoe kunnen juist anarchistische ideeën, concepten en wijzen van aanpak van nut zijn in groene strijd? Hoe kunnen anarchistische strategieën, tactieken en organisatievormen hierin wezenlijke, onmisbare bijdragen leveren? Als anarchisme groen is, hoe is dat anarchisme dan groen?
Voor ik dat echter over doorga, eerst een intermezzo waartoe Thom Holterman me verlokte door een artikel te schrijven: ‘Groene kernenergie en groen anarchisme?’, een stuk dat verschenen is op de website Libertaire Orde (1) en ook in BdO 3 2022 is opgenomen. Daarin stelt Holterman dat mijn gebruik van het woordje ‘groen’ niet verstandig is: het is neoliberale newspeak, volgens Holterman. Verder is het niet nodig om apart de nadruk te leggen op antispeciesisme, op afwijzing van een hiërarchie die mens boven natuur plaats: het antispeciesisme waar ik voor pleit is immers niets anders dan ‘een uitwerking van het aloude anti- hiërarchische libertaire denken. Kortom, waarom niet gewoon “anarchisme”, zonder die newspeakterm groen?’ Over die ‘newspeakterm’ zo meer. Dat expliciete nadruk op ‘groen’ – of ‘eko-‘, of welke term men verkiest om het thema van natuur en milieu mee aan te duiden – nut heeft, komt omdat de uitwerking van anti-hiërarchie in de richting van antispeciesisme nog helemaal niet zo vanzelf spreekt in anarchistische kring. Niet voor niets zegt Holterman zelf: “De verwijzing naar ‘speciesisme’ lijkt nieuw’: het is nog helemaal geen vertrouwd concept, al sluit het inderdaad wel aan op anti-hiërarchisch denken dat anarchisten vertrouwd is. Ik heb de waarde ervan jaren geleden geleerd, vooral van mede-anarchisten. In 2021 pleitte ik op het Vrije Bondscongres ervoor om antispeciesisme tot kernwaarde van de Vrije Bond te maken. Dat pleidooi werkte ik later tot BdO-artikel uit. Zowel op het congres als in de BdO leidde dit pleidooi tot flinke discussie, lang niet alleen tot bijval. Prima – maar er blijk uit dat antispeciesisme als ‘uitwerking van het aloude anti- hiërarchische libertaire denken’ nog geen gemeengoed is in het anarchisme. Dat maakt wat extra nadruk op dit thema, door mij van dat etiketje ‘groen’ voorzien, helemaal niet zo onzinnig.
Maar hoe zit het met dat woordje ‘groen’? ‘”Groen” is namelijk een term uit de neoliberale newspeak, waartoe ook behoren “duurzaamheid”, “groene economie”‘, aldus Holterman. Ik ga daar niet zomaar in mee. Ja, het klopt dat ‘groen’ heel vaak wordt misbruikt om kwalijke kapitalistische zaken van een milieuvriendelijk sausje te voorzien. Zo kun je inderdaad zelfs kerncentrales de schijn van iets moois meegeven. We hebben het hier over greenwashing: zaken die op zichzelf gewoon business zijn zonder natuurvriendelijkheid, een milieuvriendelijke facelift geven. Dat is neoliberale newspeak. Maar het gaat hier om misbruik van een woord dat niet zomaar haar milieuvriendelijke klank heeft gekregen. Niet het woordje ‘groen’ is het probleem, maar juist het misbruik van dat woordje. Als groen niet al een positieve klank had, zouden neoliberalen die positieve klank niet hebben kunnen benutten in hun verkooppraatjes. Die positieve klank van ‘groen’ gaat aan het neoliberalisme vooraf. Dat neoliberalisme heeft ‘groen’ geenszins uitgevonden als term.
Een paar signalen dat er een radicalere betekenis van dat woord is, vinden we in… de partijpolitiek! In 1980 stichtten mensen uit vooral de anti-kernenergiebewegingen in (toen nog West-)Duitsland een politieke partij om een soort parlementaire poot te bouwen van wat tot dan toe vooral buitenparlementair opereerde. Hoe noemde die partij zich? De Groenen. Nee, dit waren geen anarchisten. Maar het waren veelal wel links-radicalen die ‘groen’ nadrukkelijk stelden tegenover de dominantie van het kapitalistische bedrijfsleven, en tegelijk naast ‘rood’ waarmee arbeidsgerelateerde kwesties werden en worden aangeduid. Dat precies de keus voor parlementair werk de organisatie steeds minder antikapitalistisch maakte, tot het de doodgewone bestuurderspartij iets links van het midden was geworden die het nu is, lag niet aan dat etiket ‘groen’, maar aan die parlementaire keus. Later zijn er in tal van landen Groene partijen opgekomen, en ook daar denk ik niet dat de keus voor juist die naam een kwestie was van neoliberaal taalgebruik.
Maar we kunnen veel dichter bij onze anarchistische stek blijven! In de Verenigde Staten heeft jarenlang een magazine bestaan van radicale eko-anarchisten. Je kunt nummer 18 tot en met nummer 22 ervan lezen op de website theanarchistlibrary.org . De naam van het magazine? Green Anarchy! De ondertitel: An Anti-Civilization Journal of Theory and Action. Nummer 18 is uit 2004-2005.(2) Ook aardig: op diezelfde site van the anarchist library vind ik niet minder dan 199 items onder de zoekterm ‘green anarchism‘.(3) Ik vind er een Eco-anarchistisch Manifest, in 2010 (4) gepubliceerd door… de Green Anarchist International Association, een groen-anarchistische internationale! Ik vind via dat anarchistisch archief ook nog een blaadje dat zo heet: Green Anarchist. Groene anarchist. ‘For the destruction of civilization‘ staat er onder.(5) Ik geloof niet dat neoliberale newspeak graag spreekt over de vernietiging van de beschaving. Ik heb die koppeling van ‘groen’ en ‘anarchisme’ duidelijk helemaal niet zelf bedacht, wat niet wil zeggen dat ik er exact mee bedoel wat de anti-civ kameraden van Green Anarchy bedoelden.
We hoeven trouwens niet in de VS te blijven steken. Een handvol jaren geleden liep ik een aantal keren mee in demonstraties met animal liberation als thema. Daar liepen ook andere anarchisten mee. En hoe maakten die soms de koppeling tussen milieustrijd en anarchisme zichtbaar? Precies: door het meevoeren van een zwart-groene vlag. Toen er op 6 november 2021 een grote klimaatmars was in Amsterdam, nam daar een anarchistisch blok aan deel. Ook daar wapperden zwarte-groene vlaggen, daar was expliciet toe opgeroepen ook.(6)
Dan is er nog de actiegroep Active for Justice, die momenteel een prachtige en nogal succesvolle campagne voert om foie gras, via dwangvoeding verkregen ganzenlever, van het menu van rijkeluisrestaurants te krijgen. Ze plaatsen die campagne in de context van een ’totaalstrijd’ tegen het systeem. Ze wil ‘diegenen die voor dierenbevrijding strijden samenbrengen in een groep die tegen elke hiërarchie en onderdrukking is’, zo lees ik op de Facebook-pagina van de groep.(7) Dat is nu een voorbeeld van wat ik met groen anarchisme bedoel en beoog! Het zal wel geen toeval zijn dat een zwarte-groene header de Facebook-pagina siert. Op de website lees ik: ‘Vanop de barricaden, zij het symbolische (…) of de letterlijke barricaden (…), zullen we de zwart-groene vlaggen hijsen tot we de overwinning behalen.’(8)
En wat te denken van GroenFront, een met Earth First! verwante groep in Nederland die met directe actie natuurverwoesting bestreed? Is al dat groen een knieval voor het neoliberalisme? Is die zwart-groene vlag een vorm van newspeak in textiele vorm? Hoe zit het trouwens met al die andere kleuren? Ik loop als queer anarchist ook graag met een zwart-roze vlag, maak ik me daarmee schuldig aan pinkwashing?
Maar stel, we doen Thom Holterman een plezier en skippen hier ‘groen’. Dan hebben we een andere aanduiding nodig voor de nadruk op natuur en ecologische waarden die ermee tot uiting wordt gebracht. ‘Duurzaamheid’ vindt Holterman ook niet goed, zoals we zagen. ‘Eko-‘ dan maar, zoals in eco-anarchisme? Geen oplossing volgens mij. Want wat te denken van eco-keurmerken? Greenwashing! Om maar te zwijgen over een tamelijk dure supermarkt met die greenwashing-naam bij uitstek: Ekoplaza. Thom Holterman citeert Dick Pels die ‘veerkracht’ prefereert boven dat neoliberale ‘duurzaamheid’. Ik ben niet onder de indruk, het is een kwestie van tijd voordat managers spreken van ‘veerkrachtig’ personeel dat de stress weet te hanteren in uiteraard ‘veerkrachtige’ bedrijven.
Het probleem zit hier gewoon niet in specifieke woorden: elk woord kan gekaapt worden, als neoliberale newspeak worden misbruikt. Nederland heeft zowel een regeringspartij als een grote fascistenclub – met slechts 1 lid maar veel te veel Kamerzetels – die allebei de vrijheid in haar naam hebben. Het gebruik van dat woord is newspeak, maar het woordje ‘vrijheid’ zelf toch niet? Nieuwe producten worden in reclame als ‘revolutionair’ aangeprezen. Arbeiders maken auto’s in ‘zelfsturende teams’, waarmee ons goeie oude idee van arbeiderszelfbestuur ook al is genewspeakificeerd en de zwart-rode vlag eigenlijk ook niet meer kan. Nietwaar? Bestuurders begroeten buurtinitiatieven ‘van onderop’, zodat de gemeente de handen ervan af kan houden en lekker kan bezuinigen. Elk begrip dat aantrekkelijk begint te klinken, is vatbaar voor kaping. Alleen omdat anarchisme als woord voor de meeste mensen een negatieve lading heeft, blijven producten die als ‘anarchistisch’ worden aangeprezen door ‘anarchistische’ firma’s wiens belangen behartigd worden door ‘anarchistische’ partijen en een ‘anarchistische’ politie ons vooralsnog waarschijnlijk bespaard.
Je voorkomt zoiets niet door eindeloos woordjes te vervangen door andere woordjes. Je weerstaat dit beter door de eigen woorden in te bedden in een eigen, radicaal verhaal en een bijbehorende praktijk. Dat neoliberalen ‘groen’ misbruiken, is geen reden om het woordje te droppen. Maar het noodzaakt mij wel steeds om mijn gebruik van dat woord toe te lichten en in te bedden in een betoog waarin ik het thema dat ik ermee aangeef, koppel aan een anarchistisch streven. Daar ga ik opgewekt mee verder, maar wel tussen daadwerkelijke activiteiten door. Want ook het groene anarchisme is geen zaak die met louter artikelen schrijven dichterbij komt.
Over het soort van activiteiten, organisatievormen, strategieën en tactieken waarmee anarchisten aan de groene strijd bij kunnen dragen, kom ik later nog wel eens te spreken. Vast een paar hints.
We hebben directe actie nodig, actie waarmee we zonder tussenkomst van instanties en overheid rechtstreeks problemen aanpakken. Voorbeelden: het blokkeren van de plek op Schiphol waar privé-vliegtuigen – bron van enorme klimaatvervuiling – vertrekken en aankomen, zoals op 5 november 2022 werd gedaan. Het blokkeren van een kolentrein, zoals Kappen met Kolen propageert en praktiseert.(9) Op 10 november 2022 deed ik met groot plezier aan een blokkade-actie in dit verband mee. Daar deed ik al verslag van.(10)
We hebben ook prefiguratie nodig, middelen en organisatievormen waarin ons doel zichtbaar en voelbaar is: onze levens nu al inrichten zoals we dat in een samenleving in groene en solidaire vrijheid en gelijkwaardigheid willen. De Transition Towns waar Holterman op wijst, gaan die kant op.
Er is veel meer. Maar dat is voor een volgende keer.
Noten:
1 Thom Holterman, ‘Groene Kernenergie en Groen Anarchisme?’, Libertaireorde.wordpress.com, 17 juli 2022, https://libertaireorde.wordpress.com/2022/07/17/groene-kernenergie-en-groen-anarchisme%ef%bf%bc/
2 ‘Green Anarchy #18, – An Anti-Civilizational Journal of Theory and Action’, 2004-2005, https://theanarchistlibrary.org/library/various-authors-green-anarchy-18
3 Geteld op 17 november 2022
4 ‘Green anarchism – For the destruction of civilization’, https://www.greenanarchist.org/ gevonden via Mae bee, ‘ A Green Anarchist Project on Freedom and Love’, op theanarchistlibrary.org, 2004, https://theanarchistlibrary.org/library/mae-bee-a-green-anarchist-project-on-freedom-and-love
5 Green Anarchist International Association, ‘ The Ecoanarchist manifesto’, op theanarchistlibrary.org, 2002, https://theanarchistlibrary.org/library/green-anarchist-international-association-the-ecoanarchist-manifesto
6 ‘Klimaatmars – oproep voor anarchistisch blok’, 25 oktober 2021, https://www.vrijebond.org/anarchistisch-blok-klimaatmars/
7 Info ‘Active for Justice’, https://www.facebook.com/ActiveForJustice/
8 Active for Justice, op https://activeforjustice.nl/?page_id=61
9 Kappen met Kolen vind je via https://kappenmetkolen.squarespace.com/
10 Peter Storm, ‘Op avontuur met Kappen met Kolen’, peterstormt.nl, 11 november 2022, https://peterstormt.nl/2022/11/11/op-avontuur-met-kappen-met-kolen/
Peter Storm