De hamer, de sikkel en de contrarevolutie aan de macht

woensdag 27 juli 2022

Dit stuk scheef ik voor Konfronttie. Daar kun je het dus al lezen.

Ooit wapperde die fier over grote delen van de planeet: de hamer en de sikkel, verenigd tot symbool, op een rood doek. Symbool van een communistische wereldbeweging die in tientallen landen de dienst uit maakte en de weg beweerde te banen naarr de naar een klasseloze en – lees de teksten van de grondleggers maar op na! – ook staatloze maatschappij, het communisme waarnaar die wereldbeweging zei te streven. De hamer stond voor de arbeidersklasse, met name de klasse van hand- en fabrieksarbeiders, het klassieke proletariaat. De sikkel stond voor de boeren, de arme boeren van het Russische platteland dan, niet de welvarende tractorondernemers met hun omgekeerde Nederlandse vlaggen van vandaag de dag. Arbeiders en boeren: het bondgenootschap van die twee klassen was voorwaarde voor de socialistische revolutie, gevolgd door de opbouw van een communistische maatschappij. Dat bondgenootschap werd uitgedrukt door die hamer en die sikkel.

Zo werd het symbool het handelsmerk, eerst van de nog jonge Sovjet-staat, en later van de USSR. Zo werd het symbool ook het kenteken van al die bewegingen en staten die in haar voetsporen traden, van maoïstisch China tot en met het Lichtend Pad in Peru. Zo werd het symbool ook het kenteken van die communistische wereldbeweging in al haar varianten, die allemaal teruggaan op Lenins Bolsjewistische partij, de als Oktoberrevolutie bekend staande machtsgreep van die partij in Rusland 1917 en de opbouw van het ‘socialisme’ onder leiding van die partij die al snel de enige toegestane partij in dat land was.

Al heel snel na die Oktoberrevolutie was in Rusland te voelen hoe, wapperend met die revolutionaire hamer en sikkel, de meest contrarevolutionaire praktijken werden doorgezet.(1) De gedwongen leveranties van graan, dat boeren gewoon gewelddadig afhandig werd gemaakt; het breken van stakingen door Bolsjewistische ordetroepen; het neerslaan van de matrozenopstand in Kronstadt in 1921; het opsluiten in strafkampen van ‘saboteurs’ – stakende arbeiders bijvoorbeeld, ‘zwarthandelaars’ – boeren en arbeiders die buiten de staat om graan naar de stad brachten in ruil voor wat gereedschappen , ‘contrarevolutionairen’ – vaak niet-Bolsjewistische socialisten, anarchisten en dergelijke… deze onderdrukkingspraktijken vonden vanaf 1918 plaats onder die rode vlag met die hamer en die sikkel, ter verdediging van de staat die deze symboliek hanteerde. Hoezo, revolutionair symbool?

Tot mijn verbijstering is de radicale geloofwaardigheid van dit symbool, na de treurige geschiedenis van het ‘wereldcommunisme’ als een systeem van met staatsterreur afgedwongen en met linkse leuzen gecamoufleerde en gelegitimeerde geforceerde economische groei over de ruggen van boeren en arbeiders, nog steeds niet helemaal verdwenen. Een heel enkele keer zie je zelfs de A-in-cirkel van het anarchisme, zij aan zij met de hamer-en-sikkel van het Bolsjewisme, op hetzelfde twitter-profiel! Het symbool van de anarchie, zij aan zij met het symbool van degenen die als weinig anderen de anachrie de pas afsneden en anarchisten vervolgden!

Het idee achter deze bizarre combinatie zal wel de gedachte zijn dat de hamer en sikkel weliswaar misbruikt zijn door autoritaire leninisten, maar ‘eigenlijk’ voor iets anders stonden, voor een echte arbeiders- en boerenbevrijding, voor iets dat best verwantschap met anarchistische strevingen vertoonde. Door een anarchistisch en een communistisch symbool te combineren, wordt als het ware uitgedrukt dat anarchisten en communisten ‘eigenlijk’ bondgenoten ‘horen’ te zijn want ‘we willen toch eigenlijk hetzelfde’.

Linkse eenheid, de eenheid van alle revolutionaire krachten, zoiets is hier kennelijk het idee. Een idylle, een droom, en in haar uitwerking doorgaans een nachtmerrie. ‘Linkse eenheid’ van dit type bracht grote delen van de anarchistische beweging in Spanje en Catalonië in 1936 tot nauwe samenwerking met sociaaldemocraten en Communisten in de strijd tegen de generaals en fascisten van Franco, eerst in een antifascistisch blok en al snel in een antifascistische republikeinse regering. Zo kwamen er al snel ‘anarchistische’ ministers, ‘anarchistische’ oproepen tot gehoorzaamheid, ‘anarchistische’ opbouw van een republikeins-kapitalistisch staatsgezag. Van anarchisme in enige serieuze zin was langs die weg al snel geen sprake meer. Toen de communistische ‘partners’ zich sterk genoeg voelden, begonnen ze de anarchisten weg te zuiveren. Het zelfbestuur dat arbeiders en boeren, veelal vanuit anarchistische inspiratie hadden weten te vestigen in de eerste maanden van revolutie tegen Franco’s staatsgreep, werd gaandeweg ingekapseld, uitgehold en ontbonden.(2) Won dan tenminste nog die Republiek met die ‘linkse eenheid’ tegen Franco? Welnee! En het demoraliseren van arbeiders en boeren door ze dat republikeinse staatsgezag op te leggen met medewerking van functionarissen die zich voor anarchist uitgaven en dat in hun jonge jaren vast ook zijn geweest, speelde hierin een flinke rol.

Ik hoef dit soort linkse eenheid dus niet. Ik stel geen prijs op de combinatie van hamer-en-sikkel met de A-in-cirkel. Ze staan voor tegenovergestelde doelen, ook al er soms overlappende eisen en verlangens achter beide symbolen doorklinken. De anarchistische A staat voor een ontbinding van de staat en de autoriteit, de uitdaging en aanvechting van onderop van de geconcentreerde macht van hogerhand. De hamer-en-sikkel staat juist voor het hanteren van die geconcentreerde macht, van staat en gezag, om daarmee bevrijding dichterbij te brengen met middelen die haaks tegenover die bevrijding staan. Een onmogelijke opgave, maar de misdaden die onder die hamer en sikkel worden gepleegd, zijn allerminst onmogelijk.

En was er een oer-betekenis va de hamer-en-sikkel die wel een werkelijk revolutionaire dynamiek in zich had? Ik denk het niet. De hamer en sikkel is niet ontwikkeld als symbool van strijd. Ze is gewoon van overheidswege bedacht. Hoe? Welnu, Lenin schreef als regeringsleider samen met zijn minister, excuus ‘Volkscommissaris’ van onderwijs in 1917 een prijsvraag uit voor een mooi symbool voor de nieuwe Sovjet-staat. Een zekere Yevgeni Ivanovich Kamzolkin won de prijsvraag en kwam met een hamer-en-sikkel aan zetten. Het schijnt dat er ook nog een zwaard in het origineel zat, en dat klinkt logisch: Bolsjewistische leuzen van 1917 repten van arbeiders, boeren en soldaten. Maar Lenin wilde geen zwaard, dat zag er te gewelddadig uit.(3) Dat dan weer wel.

Hier hebben we dus de oorsprong: een staatssymbool, geen revolutiesymbool, op bestelling vanuit de nieuwe machthebbers geleverd via een prijsvraag door een kunstenaar. Niets ten nadele van kunstenaars verder. Maar minder revolutionair dan zo’n procedure kan nauwelijks. Geef mij maar de A van de anarchie, en dat de hamer en de sikkel maar hetzelfde lot mag ondergaan van alle andere symbolen van staat, autoriteit en oppermacht. Dat sommige oprechte en goede strijders voor algehele bevrijding nog steeds de hamer en sikkel als symbool hanteren, is waar. Het maakt dat symbool echter nog niet tot het geloofwaardige en bruikbare revolutionaire symbool dat te velen er helaas nog steeds in zien.

Noten:

1 Zie bijvoorbeeld: CrimethInc. , ‘The Bolshevik Counterrevolution’ (2018), te lezen via https://cdn.crimethinc.com/assets/articles/2018/05/11/the-russian-counterrevolution.pdf en Gregory Petrovitch Maximov’ The Guillotine at Work, Vol. 1’, (1940), te lezen via https://theanarchistlibrary.org/library/gregory-petrovich-maximoff-the-guillotine-at-work-vol-1

2 Zie bijvoorbeeld Vernon Richards, ‘Lessons of the Spanish Revolution’ (Londen, 1953/1972/1983), en Agustin Guillamon, ‘Ready for Revolution – The CNT Defense Committees in Barceelona, 1933-1928’, (Oakland/ Edinburgh/ Baltimore, 2014)

3 ‘Hammer and Sickle’, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Hammer_and_sickle (gecheckt 26 juli 2022)

Peter Storm