Rosa Luxemburg: een anarchistische kijk
vrijdag 7 juni 2024
Zojuist plaatste ik op deze site de tekst ‘Arbeidersstrijd, revolutie, partij: over Rosa Luxemburg’. Hieronder vind je als artikel de inleidende paragrafen en de slotpassages uit die tekst. De complete tekst vind je op ‘Pagina’s’.(1)
Rosa Luxemburg is van de befaamde marxisten uit de glorietijd van de door het marxisme geïnspireerde arbeidersbeweging en een die onder anarchisten relatief veel waardering geniet. Daarvoor is reden. Tegelijk dienen we als anarchist in onze waardering voor zelfs een zo kritisch en vrijheidslievend marxist wel een beetje maat te houden. Ze blijft wel marxist, partijmarxist zelfs. En dat heeft consequenties ook.
De redenen voor waardering uit anti-autoritaire hoek zijn velerlei. Minder dan veel andere marxisten liet zij zich vastzetten door partijstructuren en door leidinggevende organen daarvan. Minder dan vooraanstaande marxisten vertrouwde ze op gecentraliseerd bestuur in partij en staat. Over de Russische Revolutie en de politiek van Trotski en Lenin daarin was ze kritisch, deels met argumenten die anarchisten onderschrijven. Voeg daarbij het feit dat ze zich als weinig anderen principieel keerde tegen de steun die de sociaaldemocratische partij waar ze deel van uitmaakte, aan oorlogsdeelname verleenden, en de gevangenschap die ze vanwege haar revolutionaire antimilitaristische opstelling opgelegd kreeg. Voeg daar ook nog bij haar korte, furieuze inzet voor de Duitse Revolutie nadat ze uit die gevangenschap was vrijgelaten, een furieuze strijd die haar het leven kostte.
Rosa Luxemburg verdient dus ons respect en waardering, een waardering die groter wordt als we lezen over haar warme persoonlijkheid en haar opvallende liefde voor de natuur waarvan ze bijvoorbeeld in haar brieven uit de gevangenis steeds getuigt. Respect en waardering zijn echter niet hetzelfde als instemming met de hoofdlijnen van haar politieke opvattingen en bijbehorende praktijk. Een anarchistische kijk op Rosa Luxemburg dient dan ook waardering met die kritiek te combineren om tot een evenwichtig beeld te komen.
Rosa Luxemburg was een grootse revolutionaire vrouw. Waarin lag haar grootheid? Niet in haar theoretische inzichten als marxist. Haar marxisme was degelijk, maar ook tamelijk orthodox. Precies daar zat juist een beperking. Net als de hoofdstroming in haar SPD en in de Tweede Internationale waar die deel van uitmaakte, kenmerkte ook Luxemburgs theoretische inzicht zich door nogal wat onvermijdelijkheden en wetmatigheden, alsof de geschiedenis haar scenario’s al geschreven heeft en revolutionaire die scenario’s alleen maar nauwkeurig en vol overtuiging ten uitvoer hoeven te brengen. Een relativering is hier echter wel op zijn plek. Wat onvermijdelijk is bij Luxemburg is niet het socialisme als zodanig, maar de op de spits gedreven keus tussen dat socialisme en de escalerende kapitalistische verschrikkingen die zij aanduidt als barbarij.
In haar marxisme was een grote aandacht voor spontane, niet vanuit bestuurders verordonneerde arbeidersstrijd. Maar die spontane strijd was uiteindelijk een ingrediënt van een strategie waarin de e revolutionaire partij en uiteindelijk de verovering van de staatsmacht kernpunten waren en bl;even. Ze legde de accenten flink anders dan Lenin en Kautsky dat deden. Maar uiteindelijk hanteerde ze hetzelfde theoretische kader, en dat kader is wat mij betreft onbevredigend.
Maar Rosa Luxemburg is meer dan een competent marxist. Ze was ook en vooral nog eens een revolutionair van formaat. Haar vertrouwen in arbeiders, in hun zelfstandige kracht om de wereld ten goede te veranderen; haar medemenselijkheid, haar oog ook voor de waarde van niet-menselijk leven; haar moed als revolutionair in tijden waarin contrarevolutie en oorlog hun brute gezicht vertoonden, haar onverschrokkenheid als vrouw in een door mannen gedomineerde wereld en een arbeidersbeweging die eveneens een mannenbolwerk was; haar onverzettelijke vrijheidsliefde: dat alles maakt haar groots. We hoeven als anarchist niet mee te gaan in haar theoretische marxistische denkkader – liever niet, zelfs! – om toch te erkennen dat we in Luxemburg een indrukwekkend medestandster vinden in de wereldwijde arbeidersstrijd om vrijheid en solidariteit.
Noot:
(1) Peter Storm, ‘Arbeidersstrijd, revolutie, partij: over Rosa Luxemburg’, op peterstormt.nl, 7 juni 2024, https://peterstormt.nl/arbeidersstrijd-revolutie-partij-over-rosa-luxemburg/
Peter Storm