Die oorlog om Oekraïne: lastige argumenten. Deel 2

zaterdag 30 juli 2023

Over wapenleveranties en imperialistische rivaliteit

In de strijd tegen Russische overheersing hebben Oekraïners wapens nodig. Dat gaat helaas via de Oekraïense staat en het bijbehorende militaire apparaat. Ik vind de vraag van Oekraïners naar geweren en munitie, nachtkijkers, antitankwapens, tanks, granaten en raketten nogal logisch.

En natuurlijk haal je die wapens waar je die maar krijgen kunt. Dat Oekraïners – alweer: via die staat Oekraïne – wapens vragen aan de VS, de NAVO, de EU en de landen die er deel van uitmaken: ik ben er niet verbaasd over, en ook niet verontwaardigd. Wie niet wil dat Oekraïners daar hun wapens vandaan haalt, maar wel wil dat Ruslands koloniale oorlog mislukt en de Russische agressors worden verdreven, mag met iets beters komen. Die mag zelf zeggen waar Oekraïners dan hun wapens vandaan mogen halen. Zolang bijvoorbeeld het onvolprezen Fort van Sjako naast prachtige subversieve boeken geen bazooka’s en pantserwagens levert, zullen Oekraïners die dingen elders moeten zien te scoren om hun in zichzelf rechtmatige strijd enigszins kansrijk te kunnen voeren.

De afhankelijkheid van Oekraïne van Westerse wapens is niet goed. Daarom is het opbouwen van solidariteit naar Oekraïense strijders via radicale, anti-autoritaire netwerken zoals de Solidarity Collectives, zo waardevol.(1) Maar zolang zulke netwerken niet sterk genoeg zijn om vrijheidsstrijders tegen Rusland in Oekraïne de beslissende noodzakelijke steun te geven, zie ik niet hoe we Oekraïners vruchtbaar kunnen gaan lopen verwijten dat ze NAVO-wapens verwelkomen en er indringend om vragen.

Wie tegen Westerse wapensteun aan Oekraïne in het algemeen is en daar actie voor voert, maakt het Oekraïners moeilijker om zich tegen de Russische bezettingsmacht te verdedigen en die te verdrijven. Zolang die actie gedaan wordt door twintig mensen met een spandoek, maakt het weinig uit. Maar zelfs dan is de symbolische boodschap die er van uit gaat erg naar: liever Russische overheersing dan effectief verzet daartegen. Als acties tegen Westerse wapenleveranties aan Oekraïne groter en effectiever zouden worden, zonder dat ze minstens gepaard gaan met vergelijkbare strijd tegen Russische wapens, dragen die acties daadwerkelijk bij aan en Russische overwinning. Ik geloof oprecht niet dat het de taak is van vredesactivisten om het Russische kolonialisme aan een overwinning in Oekraïne te helpen. Algemene oproepen om minder of geen wapens aan Oekraïne te leveren zul je mij dan ook niet zien ondersteunen of onderschrijven.

Het omgekeerde geldt echter ook! Het is ook verkeerd om zelf de Westerse – bijvoorbeeld de Nederlandse – regeringen en/of de NAVO op te roepen om steeds meer en steeds zwaardere wapens aan Oekraïne te leveren. Het is nu niet handig om tegen deze wapenleveranties in het algemeen strijd te voeren. Maar het is helemaal niet nodig en niet goed om ons van de weeromstuit met die wapenleveranties te vereenzelvigen en er toe op te roepen. Zo’n oproep ondersteunt niet de Oekraïense vrijheid, maar de Westerse machtspolitiek, het Westerse militarisme en imperialisme achter de Westerse wapenleveranties. Want hoezeer Oekraïne die wapens ook nodig heeft tegen de Russische bezettingstroepen, de NAVO en haar lidstaten leveren die wapens niet uit sympathie en vrijheidslievende solidariteit.

De NAVO en haar lidstaten hebben een eigen agenda, een agenda waarin Oekraïne niet zozeer een een partner is maar eerder een pion. Bij ‘de NAVO’ moeten we trouwens waken voor abstracties. De NAVO is een bondgenootschap van zelfstandige staten die allemaal eigen belangen hebben, en die belangen zijn lang niet allemaal identiek. Maar niet al die staten hebben evenveel inbreng. In die zin bestaat er geen ‘NAVO-imperialisme’. Er bestaat vooral het imperialisme van de leidende machten binnen de NAVO, de Verenigde Staten voorop. De belangen van de VS zijn binnen de NAVO veelal doorslaggevend. Maar ook de VS moet binnen dat bondgenootschap vaak touwtrekken met haar min of meer ondergeschikte partners.

De ondergeschikte partners hebben eigen belangen. Dat leidt soms tot merkwaardigheden en gefronste wenkbrauwen. Zo zien we dat Polen de plek is vanwaar de Amerikaanse geheime dienst CIA operaties ter ondersteuning van de Oekraïense oorlogsinspanning.(2) Datzelfde Polen blokkeert ook graanexporten uit Oekraïne, om Poolse agrariërs tegen concurrentie van goedkoop graan te vrijwaren.(3) Polen is een NAVO-land en een VS-bondgenoot. Polen is daarbinnen ook gewoon een kapitalistische staat die eigen belangen te verdedigen heeft.

Wat wil de VS? Kort gezegd: een wereldwijd, informeel maar zeer reëel imperium. Niet zozeer een koloniaal rijk, al is het woord ‘neokolonialisme’ best zinvol. Waar de VS haar zin krijgt, mogen landen formeel onafhankelijk zijn, op twee voorwaarden. Ze accepteren vrije toegang en vrije activiteiten van multinationale ondernemingen. Die moeten onbelemmerd kunnen investeren en handeldrijven. Ze moeten de gemaakte winsten kunnen exporteren naar het land waar die bedrijven zijn gevestigd. Van regeringen wordt verwacht dat ze deze ondernemingen geen of weinig beperkingen opleggen. Dat historisch gezien veel van deze multinationale ondernemingen hun hoofdkwartier in de VS hebben, zodat de winsten daarheen vloeien, is natuurlijk in dit concept geen toeval. De VS verdedigt in haar informele imperium de vrijheid om langs lijnen van wat dan de vrije markt genoemd wordt, winstgevend zaken te doen. Het IMF functioneert in dit model dan als een soort internationale deurwaarder-annex-schuldhulpverlening – onder zeer strenge neoliberale voorwaarden – terwijl de Wereldbank voor de kredieten zorgt waar het IMF dan die betalingsvoorwaarden voor verstrekte.

De tweede voorwaarde die de VS stelt aan staten in haar informele imperium: meegaan in de geopolitieke en strategische doelen van de VS. Dat kan betekenen: militaire bases accepteren, militaire samenwerking met de VS aan gaan, meedoen mat de initiatieven die de VS in de internationale politiek onderneemt, of het nu om het embargo van Cuba gaat of eerder om der sancties tegen het Irak van Saddam Hoessein of de diplomatieke steun aan Israël, ongeacht hoe bruut die staat zich jegens de oorspronkelijke bewoners, de Palestijnen, ook gedraagt.

Hoe vertaalt zich dit in NAVO-beleid? Allereerst is de NAVO in 1949, in de beginjaren van de Koude Oorlog, gevormd om de Sovjet-Unie af te dreigen, zodat die geen delen van the American Empire in haar invloedssfeer zou brengen. Verder is de NAVO de vorm waarin de VS de Europese mogendheden aan zich bindt, zodat zij geen al te onafhankelijke rol in de wereldpolitiek zouden gaan spelen, niet afzonderlijk en ook niet gezamenlijk, als EU bijvoorbeeld. West-Duitsland ontwikkelde in de jaren 1970 zelfstandig goede betrekkingen met de DDR, Polen en ook de Sovjet-Unie. Dat kwam bekend te staan als Ostpolitik, en het was de VS een doorn in het oog. De herleving van de Koude Oorlog in de laten jaren 1970 kwam die VS dan ook goed uit: ze kon de Russische dreiging mooi gebruiken om de plaatsing van kernraketten in West-Europa – ook in West-Duitsland – door te drukken. De NAVO leverde de structuur waarin deze besluitvorming werd vormgegeven. Het werd vooral gepresenteerd als verdediging tegen die enge Russen. Het was vooral een middel om de Europese NAVO-staten wat nauwer aan de VS te plakken. Dit is een patroon om in het achterhoofd te houden als we zo meteen toekomen aan het NAVO-beleid rond Oekraïne.

Na de ondergang van de Sovjet-Unie in 1991 kwam er een nieuw gebied open te liggen waar het informele neoliberale imperium onder leiding van de VS zich kon uitbreiden. Dat is een van de achtergronden van de toetreding van een hele reeks landen tot de NAVO. Sommige van die landen hoorden bij het door de Sovjet-Unie gedomineerde Warschaupact, de tegenhanger van de NAVO. Sommige van die landen waren voormalige deelstaten van de Sovjet-Unie. Rusland – dat zich als opvolger van die Sovjet-Unie zag – keek het met lede ogen aan. Niet verbazend: de grote rivaal, de VS, had haar invloedssfeer zo ongeveer tot de poorten van Moskou en St. Petersburg weten uit te breiden.

Maar het is verkeerd om de aanval van Rusland op Oekraïne als een ‘begrijpelijke’ reactie op de NAVO-uitbreiding te zien. Dat mag duidelijk worden als we erkennen waarom landen in het voormalige door Rusland overheerste gebied in Midden- en Oost-Europa in de NAVO zo graag lid wilden worden. Ze zijn niet door de VS de NAVO in gesleurd. Regeerders van die landen hebben zelf aan de poort van de NAVO geklopt en gevraagd of ze er alsjeblieft in mochten. Hun argument? De nabijheid van een Rusland waarvan zij inschatten dat het niet eeuwig genoegen zou nemen met haar zwaar geslonken macht en rol. En inderdaad: herstel van de Russische macht en invloedssfeer in wat onder Russische politici al snel het ‘nabije buitenland’ heette, stond in de Russische leiding hoog op de agenda. In samenspraak met Westerse mogendheden als het kon, dwars tegen die Westerse mogendheden als het moest.

De angst in dat ‘nabije buitenland’ voor de Russische macht was niet ongegrond, en die angst trok hen de NAVO in. Natuurlijk benutten beleidsmakers van de VS – overigens na aanvankelijke aarzeling – dit enthousiasme om de NAVO-uitbreiding oostwaarts gestalte en vaart te geven. Voor de VS speelde was niet zozeer angst voor Rusland als wel de mogelijkheid om Rusland als rivaal steeds verder terug te dringen een rol. VS en Rusland: geen van beide is in het grote plaatje enkel ‘de agressor’ waar de ander alleen maar op reageert. En geen van beiden verdienen ze onze voorkeursbehandeling of steun.

Noten:

(1) Solidarity Collectives, een ‘anti-autoritair vrijwilligersnetwerk dat meerdere individuen en organisatorische grassroot-initiatieven verenigt om de Oekraïense verzetsbeweging en mensen die geraakt zijn door de Russische invasie verenigt’, vind je via https://www.solidaritycollectives.org/en/main-page-english/ Verklaringen van de Solidarity Collectives staan op op The Anarchist Library: ‘About Us, Our ctivities, & Our manifesto’, 2023, https://theanarchistlibrary.org/library/solidarity-collectives-about-us-our-activities-our-manifesto

(2) William M. Arkin, ‘Exclusive: The CIA’s Blind Spot about the Ukraine War’, Newsweek, 5 juli 2023, https://www.newsweek.com/2023/07/21/exclusive-cias-blind-spot-about-ukraine-war-1810355.html

(3) Bartosz Brzezinski, ‘Grain dance: What Poland wants in return for ist solidarity with Ukraine’, Politico, 24 juli 2023, https://www.politico.eu/article/grain-poland-solidarity-ukraine/

Peter Storm