Korte Mars richting Moskou – en terug

dinsdag 27 juni 2023

Dat was geen hele lange mars, die Mars voor Gerechtigheid van mijnheer Prigozhin en zijn zwaarbewapende Wagner-operagezelschap. Al met al duurde die gewapende demonstratie minder dan een dag. De effecten zouden echter nog wel eens lang na kunnen dreunen, zoals de aanloop tot dit bizarre spektakel ook geruime tijd in beslag heeft genomen.

1.

Wat is er gebeurd? Minstens dit, inclusief aanloopje.(1) In de oorlog die Poetin tegen Oekraïne ontketende, is hij meer en meeer gaan leunen op huurlingen en paramilitaire organisaties. Er was de militie van Kadyrov, Poetins zetbaas in Tsjetsjenië. En er was de Wagner-groep, geleid door Prigozhin, een man die al vele jaren klusjes opknapte voor Poetin, van catering in het Kremlin tot brute militaire operaties in Mali en Syrie. Goed voor Poetins macht, goed voor Prigozhins portemonnee. Ja kunt alleen maar hopen dat de catering iets minder smerig was dan de militaire operaties.

In Ruslands roofoorlog tegen Oekraïne maakte Prigozhin zich verdienstelijk voor Poetin. Hij deed dat door te doen wat het reguliere Russische leger nauwelijks toe in staat bleek: vechten met enig resultaat. Dat deed zijn Wagner-groep op uiterst brute wijze, zoals Prigozhin dat via extreem gewelddadige video-beelden duidelijk maakte. De Wagner-groep kreeg toestemming om in gevangenissen mensen die wegens zware misdaden waren veroordeeld te recruteren, met de belifte dat ze na hun tijd als huursoldaat vrij zouden zijn. Als ze de slachting overleefden althans, en zeer velen deden dat niet. In de maandenlange aanval op het plaatsje Bakhmoet – uiteindelijk in april 2023 veroverd door de Wagner-groep, joeg Prigozhin golf na golf van huursoldaten de dood in.

Terwijl zijn Wagner-groep slachtte en geslacht werd, kreeg Prigozhin steeds meer praatjes. Zijn manschappen vochten, terwijl het gewone Russische leger, lanterfanterde. Maar voor al dat vechten kreeg de Wagner-groep te weinig munitie. De legerleiding was corrupt, de minister van defensie deugde niet voor zijn vak. Die oorlog kon gewonnen worden, maar dan moest Prigozhin meer wapens krijgen, en dan moesten ook alle remmen losgegooid worden. Rusland was nog veel te soft en te voorzichtig tegenover Oekraïne, en dat moest veranderen.

Prigozhin verwoordde met dit soort claims een ultra-nationalistische houding die ook via allerlei militaire bloggers naar voren gebracht werd. Het was de nationalistische extreme rechterzijde die zich hier roerde. Poetin liet ze begaan: hij had de Wagner-groep veel te hard nodig, en de nationalistische stemmingmakers verschaften hem ruggensteun in zijn eigen verlangen om met die verdomde Oekraïners keihard af te rekenen. Met de klachten over legercorruptie en militaire inefficiëntie raakte Prigozhin een snaar bij hele veel Russen die de oorlog steunden maar ene verklaring wilden voor het gebrek aan resultaat. De klachten klopten feitelijk vaak ook , wat natuurlijk niet wegnam dat Wagner en zijn baas qua corruptie voor het officiële Russische leger niet wezenlijk onderdeden.

Het groeiende conflict tussen Poetin en Prigozhin betrof geen principes. Het betrof prestige plus de vraag hoe je het beste de koloniale ambities van de Russische staat tegen Oekraïne kon verwezenlijken. Het conflict was een ruzie tussen nationalistische corrupte schurken, tussen maffiabazen, tussen fascisten. Anarchisten wijzen juist daar met nadruk op, zoals we later zullen zien.

Heel lang bleef dat conflict beperkt tot boze woorden op het internet. Prigozhin richtte zijn pijlen niet op Poetin zelf maar op zijn directe ondergeschikten. Doelwit waren minister van defensie Sjojgoe en generaal Gerasimov. Of Poetin maar zo vriendelijk wilde zijn om die twee naar huis te sturen, en natuurlijk de Wagner-groep van de gevraagde wapens en munitie te voorzien. Intussen riepen mensen als Prigozhin op YouTube wel dingen waarvoor democratische en linkse mensen jarenlang de cel in werden gestopt. De rechts-nationalistische, fascistische kritiek op Poetins entourage in het Kremlin was ongekend fel, en Prigozhin was een van de meest prominente van die critici. Hoe nuttig Prigozhins opgevoerde knokploeg ook voor Poetin was, er waren wel grenzen aan wat Poetin van Prigozhin kon tolereren. En de gewapende macht die Prigozhin met zijn Wagner-groep betekende een uitdaging aan de officiële staatsmacht. Outsourcing van oorlog en repressie is riskant voor oorlogvoerende en onderdrukkende machthebbers. Het bedrijf aan wie de zaken waren gedelegeerd, zou vroeg of laat wel eens helemaal voor eigen rekening kunnen gaan werken.

Het ministerie van defensie maakte dan ook bekend dat aan de zelfstandige positie van Wagners huurlingen een eind diende te komen. Wagner-soldaten moesten allemaal een individueel contract met Defensie afsluiten en dus feitelijk helemaal regeringssoldaten worden. Prigozhin stond voor de keus: zijn onafhankelijke machtsbasis verliezen, of de confrontatie aan gaan. Het werd kennelijk het tweede.

Op 23 juni lanceerde hij een publicitaire aanval, waarin hij van de officiële oorlogspropaganda van Poetin gehakt maakte. Prigozhin maakte de bewering dat Oekraïne en NAVO op het punt stonden zelf aan te vallen, zodat Poetin met zijn aanval feitelijk Rusland verdedigde, belachelijk. De oorlog was volgens hem nu opeens op leugens gebaseerd, en op het verlangen van Shoigu naar onderscheidingen en dergelijke. Dat van die leugens klopte, en was tegelijk uit de mond van oorlogsfan Prigozhin natuurlijk totaal onoprecht. Hij beweerde ook dat Russische militairen een Wagner-basis met raketten hadden bestookt, met dodelijk gevolg voor sommige Wagnerianen.

Daarop lanceerde Prigozhin zijn opstand: ettelijke duizenden van zijn soldaten namen eerst de stad Rostov over, en trokken vervolgens in hoog tempo noordwaarts, tot voorbij Voronesj. Wagner-groep schoot ook een handvol militaire helikopters – kennelijk ingezet op Prigozhins opmars te stuiten – uit de lucht. Hij zou er wel even voor zorgen dat minister Sjojgoe en generaal Gerasimov eindelijk hun baan kwijt zouden raken. Een rechtstreekse aanval op Poetin deed hij niet. Andersom inmiddels wel: Poetin had intussen Prigozhin al van landverraad beschuldigd en keiharde bestraffing aangekondigd. Het leek allemaal op het begin van een burgeroorlog. Opvallend was het tamelijk krachteloze karakter van de autoriteiten. Afgezien van die paar helikopters, het graven van gaten in de weg en het aanleggen van wat versperringen, plus wat stoere noodtoestandsdecreten – en een aangekondigde vrije dag in Moskou! – stond vrij weinig de snelle opmars van Prigozhin richting Moskou in de weg. Dat alleen al zag er uit als immens gezichtsverlies voor Poetins bewind. Als een regime aan een gewapende opstand als die van de Wagner-groep niet ogenblikkelijk weet te verpletteren, dan oogt zo’n regime aarzelend, onmachtig en zwak. Dat was dan ook de indruk die Poetins bewind zaterdagmiddag maakte, elk uur iets meer dan het uur daarvoor.

2.

En opeens was het voorbij! Er was een deal, zo werd ons verteld. Prigozhin staakte zijn opmars. In ruil daarvoor zou de strafvervolging tegen hem niet door gaan. Prigozhin kon naar Belarus vertrekken, en dat was dat. De wegversperringen verdwenen weer, de burgeroorlog was net zo snel afgeblazen als die was gelanceerd. Niemand minder dan Loekasjenko, president van Belarus en in het zadel gehouden door Poetin, zou voor deze deal hebben gezorgd.

Wat zat er achter? Was het allemaal doorgestoken kaart, in een afgesproken theaterstuk waarmee Poetin Prigozhin weg kon werken als machtsfactor in ruil voor gegarandeerde veiligheid en vrijheid? En diende de gespeelde confrontatie er voor om Prigozhin de kans te geven om als held te poseren en zijn aftocht als heroïsche nederlaag te presenteren in plats van product van een zakendeal? Ik vind het niet aannemelijk. Die helikopterpiloten zijn echt dood, dat is geen pose. Wagner-soldaten zijn echt kwaad op hun chef, nu hij niet doorgezet heeft naar Moskou. Dat is ook gene pose. En de indruk van paniek en onmacht die het bewind urenlang uitstraalde is ook niet echt een logische keus voor iemand als Poetin, met zijn ‘alles-is-onder-controle’-houding. Zulk gezichtsverlies is zeer riskant, en de indruk van onmacht ook. Ik geloof niet dat Poetin daar als onderdeel van een theaterstuk voor zou kiezen.

Ik denk dus dat de confrontatie echt was. En ik denk dat Prigozhin serieus heeft gedacht dat hij met Wagneriaans machtsvertoon Poetin kon bewegen om zich van Sjoegoi en Gerasimov te ontdoen. Ook denk ik dat Prigozhin dacht dat hij heel veel steun had. Misschien heeft hij zaterdag overdag heel even gedacht dat de weg naar het Kremlin open lag, en dat ook Poetin aan vervanging toe was als hij Prigozhins spel niet mee wilde spelen. Als staatsgreep is de Korte Mars van Prigozhin niet gepland en begonnen, naar mijn indruk. De man wilde gewoon zijn machtspositie en onafhankelijkheid binnen het bewind veilig stellen, en zijn eigen lucratieve rol in de oorlog blijven kunnen spelen. Maar toen hij zo vrijwel ongestoord razendsnel opmarcheerde, kreeg die opmars wel een staatsgreep-achtige vaart en dynamiek.

Waardoor werd die vaart er uit gehaald? Waarom zette Prigozhin niet door? Vermoedelijk kwam hi er achter dat de krachten tegenover hem toch te sterk waren. Poetin verpletterde de opstand weliswaar niet. Daarvoor zouden waarschijnlijk troepen uit Oekraïne gehaald hebben moeten worden, en dat zou het Oekraïense tegenoffensief in de kaart hebben gespeeld. In Oekraïne hadden mensen toch al momenten van popcorn-plezier, van hoopvol leedvermaak toen Russische soldaten slaags raakten met elkaar in plaats van Oekraïners te belagen.(2) Snel extra Russische troepen van het Oekraïense front weghalen om ze op de weg naar Moskou tegen Wagners soldaten in te zetten zou de Russische positie aan dat front ernstig hebben kunnen verzwakken. Kadyrovs mensen schoten Poetin te hulp, maar dat was dan ook dat.

Poetin had dus een soort deal nodig als hij Wagner snel wilde stuiten. Natuurlijk was het zijn eer te na om rechtstreeks met Prigozhin te gaan onderhandelen – daarmee zijn Poetin zijn afgedaald tot het niveau van zijn vroegere cateraar – dus dat werk werd uitbesteed. Het echte werk deden hoge Russische functionarissen. In de beeldvorming was hun rol echter niet welkom: dat zou er uit zien alsof er mensen in Rusland waren van wie Poetin afhankelijk was, aan wie hij dankbaarheid verschuldigd was. Dus mocht Loekasjenko verschijnen als vredesredder. Dat die uit zichzelf deze deal op de rails heeft gezet vind ik niet aannemelijk, zoiets zou Poetin nooit tolereren van zijn vazal in Minsk. Nee, Poetin bedeelde Loekasjenko die rol toe, zodat die rol niet aan potentiële rivalen in Rusland zelf ten deel zou vallen. Dat is althans de meest aannemelijke hypothese die ik tot nu toe tegenkwam.(3)

Waarom hapte Prigozhin? Overmacht, naar mijn idee. Beslissend was waarschijnlijk de opstelling van generaal Soerovikin. Zijn opstelling deed ertoe voor de Wagner-baas. ‘Prigozhin had opgeroepen tot zijn benoeming in de plaats van Gerasimov. Prigozhin mnoet hebben aangenomen dat Soerovikins ontslag als opperbevelhebber in Oekraïne door Sjojgoe en Gerasimov in januari, hem tot steun aan Wagner geneigd had gemaakt.’ Maar dat gebeurde niet: Soerovikin verklaarde zaterdag tijdens de opstand: ‘In deze moeilijke tijden voor het vaderland moeten jullie niet in de kaart van de vijand spelen. Voordat het te laat is, is het urgent noodzakelijk om de orders van de gekozen president van de Russische federatie te gehoorzamen’, aldus commentator Anatol Lieven.(4) Daarmee zag de kans op steun uit de militaire top voort Prigozhin er uit als verkeken. Dat zal hem ertoe gebracht hebben om een deal te accepteren, als hij die al niet zelf is gaan zoeken.

3.

Poetin heeft de greep dus weer herwonnen, hoe aangeslagen zijn bewind ergens ook is. Voor het oog van de wereld stond hij urenlang te kijk als president die moest tolereren dat duizenden zwaarbewapende soldaten zijn macht openlijk uitdaagden en zijn hoofdkwartier in ijltempo naderden. Voor het oog van de wereld – en vooral ook van de bevolking zelf – zag de president er urenlang een stuk minder almachtig uit. Zoiets is gezichtsverlies, en zoiets is niet meteen ongedaan gemaakt na het verdwijnen van die gewapende uitdaging.

Maar zoiets betekent ook weer niet dat Poetins dagen zijn geteld. En er is alle kans dat het regime, om haar afgang van 24 juni te compenseren en haar kracht te etaleren, zowel de oorlog tegen Oekraïne als de repressie in Rusland zelf verder opvoert. ‘In een dictatuur die ervan houdt om te pretenderen dat het een democratie is, zullen de breuklijnen binnen het bewind die door deze rebellie onthuld zijn, aangepakt moeten worden door strakkere repressie en nog meer controle over de media. Het opzwepen van patriottische razernij en een paar – bij voorkeur buitenlandse – zondebokken, zou de zaken keurig afronden’, aldus verwoordt Samantha de Bendern de priroriteit die het regime vermoedelijk voelt.(5)

We kennen dit uit de geschiedenis. De mislukte staatsgreep in Turkije in 2016 werd gevolgd door een gigantische zuiveringscampagne met vele duizenden ontslagen en arrestaties waarmee president Erdogan zijn uitgedaagde macht herstelde en demonstratief extra verstevigde. En na de mislukte aanslag van Stauffenberg op Hitler in de zomer van 1944, voerde de nazi-staat de binnenlandse terreur tot nog griezeliger hoogten op dan tevoren, terwijl het ook nog een militair offensief begon te beramen. Nee, het Poetin-bewind is er door de gebeurtenissen van deze junidagen van 2023 bepaald niet minder gevaarlijk op geworden. Dat het regime zwakke plekken vertoont, dat andere rivalen van Poetin goed hebben opgelet en hun voordeel doen met wat ze aan zulke zwakke plekken in het bestel hebben gezien, is hiermee niet in strijd. Een regime dat zich bedreigd weet zou juist wel eens extra woest om zich heen slaan om haar bedreigde hachje proberen te redden.

4.

Hoe ziet dit alles er uit voor wie inzet op veranderingen van onderop, tegen dictatuur en oorlog, in de richting meer vrijheid, solidariteit en gelijkwaardigheid? De momenten van onmacht die het bewind urenlang vertoonde zijn natuurlijk mooi. Verdeeldheid tussen machthebbers verzwakt de greep die de macht op de maatschappij heeft, en ook dat is mooi. Tegelijk is er die catastrofale verleiding van het partij-kiezen tussen de rivalen. ‘We willen die nare Poetin en zijn veiligheidstop weg hebben, dus we juichen Prigozhin toe’ versus. ‘We vinden Prigozhin de engste, met zijn Wagner-griezels, dus we hopen maar dat Poetin het redt’. Dat soort dingen. Nee dus!

Poetin is een enge fascist en oligarch. Prigozhin is een enge oligarch en een fascist. Het zijn twee ultranationalistische maffiabazen die ruzie hebben. Kiezen daartussen is verkeerd en levensgevaarlijk. Het conflict zelf kan eventjes wat lucht bieden, ruimte voor verzet van onderaf. Maar wie zo’n conflict ook wint, onze kant verliest. Dat is waar anarchisten in Rusland zeer terecht op wijzen, in een drietal heldere en door CrimethInc. intussen gepubliceerde verklaringen.(6) Een paar citaten.

‘In de huidige situatie rond de Wagner-muiterij is er geen andere kant waarvoor we kunnen kiezen dan ons zelf. Hetzelfde kan gezegd worden voor een groot deel van de bevolking – noch het Poetin-bewind, noch degenen die daarmee om autoriteit concurreren, zal handelen in het belang van alle volkeren van Rusland’, aldus de Beweging van Irkoetsk Anarchisten. ‘Een ding is duidelijk. Ten eerste: het moment van directe gewapende confrontatie is dichterbij dan ooit. Ten tweede: noch het Poetin-bewind, noch Prigozhinsky (sic) zijn onze vrienden. In deze strijd tussen twee kannibalen, zouden anarchisten weg moeten blijven – laat ze elkaar maar zoveel als mogelijk laten bloeden. Op die manier kunnen ze m,ensen niet storen in de toekomst’, aldus de Combat-organisatie van Anarcho-Communisten, BOAK. ‘Natuurlijk is Prigozhin niets beter dan Poetin: sommige fascisten zijn nu aan het vechten tegen andere. Elke autoritaire macht leidt uiteindelijk tot bloedige conflicten’, aldus Avtonom.

De anarchistische groepen keren zich niet alleen tegen beide partijen, ze roepen ook op tot waakzaamheid, zelforganisatie en dergelijke. Duh, denk je als lezer wellicht – maar juist in omstandigheden als deze is de noodzaak tot zulke zelforganisatie tegenover welke vleugel en fractiegroep van machthebbers dan ook, volslagen essentieel. Het keer op keer onderstrepen van die noodzaak is dan ook bepaald geen overbodige luxe.

Noten:

(1) Een aardige reconstructie biedt Luke Harding, ‘The Wagner Uprising: 24 hours that shook Russia’, The Guardian, 25 juni 2023, https://www.theguardian.com/world/2023/jun/25/prigozhins-march-on-moscow-chronology-of-an-attempted-coup

(2) Lorenzo Tondo, ‘ “We were so happy”: Wagner rebellion brings fresh hopes to Ukrainians’, The Guardian, 25 juni 2023, https://www.theguardian.com/world/2023/jun/25/we-were-so-happy-wagner-rebellion-brings-fresh-hope-to-ukrainians

(3) Maar ik weet helaas niet meer waar… Kom ik het tegen, dan voeg ik dat in deze noot alsnog toe.

(4) Anatol Lieven, ‘Is It Possible Putin Emerges Even Stronger After Aborted Wagner Revolt?’ Common Dreams, 26 juni 2023, https://www.commondreams.org/opinion/putin-after-wagner-revolt

(5) Samantha de Bendern, ‘In the face of mutiny, humiliated Putin didn’t know what to do. We should worry about what he’ll do next’, The Guardian, 26 juni 2023, https://www.theguardian.com/commentisfree/2023/jun/26/vladimir-putin-yevgeny-prigozhin-russia-wagner-ukraine

(6) CrimethInc., ‘Russian Anarchists on the Wagner Mjutiny – Statements fro Three Anarchist organizations’, CrimethInc.org, 24 juni 2023, https://nl.crimethinc.com/2023/06/24/russian-anarchists-on-the-wagner-mutiny-combat-organization-of-anarcho-communists-and-movement-of-irkutsk-anarchists

Peter Storm