Onderdrukking. Validisme. Een pleidooi tegen ‘…fobie’

woensdag 21 juni 2023

Het is weer eens tijd om een punt dat ik eerder heb proberen te maken,(1) nog eens naar voren te brengen. Het gaat om taalgebruik en onderdrukking. Het gaat in het bijzonder om het gebruik van worden als ‘homofobie’, ‘transfobie’, ‘queerfobie’ en ‘islamofobie’. De verschijnselen die ermee worden aangeduid, verwerp ik zijn totaal verwerpelijk. Maar ik vind het gebruik van ‘…fobie’ in dit soort samenstellingen misplaatst, juist ook omdat ik de ermee benoemde verschijnselen zo verwerp. Maar er is meer.

Wat we mensen er mee bedoelen is duidelijk. Homofobie is haat en uitsluiting van homoseksuele mannen en lesbische vrouwen. Transfobie is haat en uitsluiting gericht tegen trans personen. Queerfobie is haat en uitsluiting gericht tegen queer personen. Islamofobie is haat en uitsluiting van moslims, van mensen met een moslimachtergrond, of ze nu praktiserend zijn of niet. Allemaal vormen van haat en uitsluiting, allemaal verwerpelijk en het bestrijden meer dan waard.

Waar zit dan het probleem? Het probleem zit in dat achtervoegsel ‘…fobie’ voor verschijnselen die geen fobie zijn, maar haat. Door zulke haat het etiket ‘fobie’ op te plakken, doe je twee dingen: de maakt de haat als het ware minder erg door die niet als zodanig te benoemen. En je plakt er een etiket op dat hoort bij een mentale aandoening, niet bij een maatschappelijke onderdrukkingsvorm. Daarmee haal je mensen die echt last hebben van een fobie, en dus een mentale aandoening hebben, door het slijk. Breder: je zet mentale aandoeningen neer als etiketten om politiek verwerpelijke zaken mee weg te zetten, waarmee je mensen met een mentale aandoening, een beperking, neerhaalt. Dat is een vorm van validisme: onderdrukking van mensen met een ziekte, aandoening of beperking. Ook die onderdrukking verdient verwerping en bestrijding. En niet zo zuinig. Ook in linkse en radicale kringen is daar nog wel wat achterstand in te halen en wat bij te leren. Want validisme is verweven in feitelijk alle andere onderdrukkingsvormen. Kijk als voorbeeld maar hoe racisme ‘werkt’. De racist zet een zwart persoon nogal eens neer als niet als volwaardig, om aldus de onderdrukking van zwarte mensen te rechtvaardigen. Racisme hanteert validisme in haar argumentatiestrategie. Voor patriarchale en andere onderdrukkingsvormen geldt iets dergelijks. Maar dat hele idee dat er zoiets is als volwaardigheid, en dat je anders niet helemaal meetelt, is al een validistische aanname waar we dus van af moeten. Validisme is verwerpelijk op zichzelf. Die verwerping is ook nog eens strategisch nodig om van allerlei andere onderdrukkingsvormen af te komen.(2)

Van iets dichterbij bekeken, en iets persoonlijker nu.. Ik ben homoseksueel, en als zodanig queer. Ik heb er last van als mensen anti-homo-taal uit slaan. Ik word geraakt door het gebruik van “homo” als scheldwoord. Wetgeving tegen LGBTQ+-mensen raakt me persoonlijk, waar het ook plaats vindt. Dat geldt natuurlijk ook voor agressie en geweld tegen LGBTQ+-mensen, waar die ook plaats vindt. Ald die dingen die benoemd worden als uitingen van homofobie, raken me persoonlijk, ook als ze me (nog) niet rechtstreeks in gevaar brengen. Dat gaat mij aan. Ik ben uit oogpunt van zelfverdediging, en uit oogpunt van solidariteit, vijand van die dingen al die dingen die ‘homofobie’ worden genoemd of als uitingen daarvan kunnen worden gezien..

Maar ik ben ook een persoon met een beperking, iets op dat roemruchte autistisch spectrum. Ik heb er last van als mentale aandoeningen en beperkingen als scheldwoord worden gehanteerd. Als iemand zegt ‘wat is die Rutte toch een verschrikkelijke autist’, dan raakt mij dat. Een hele foute neoliberale arrogante premier wordt neergehaald door hem precies dat kenmerk toe te dichten die mijn persoonlijkheid (mede) typeert: autisme. Het maakt van autisme – ook dat van mij! – tot verwijt, tot beschuldiging. Het maakt niet uit of Rutte autist is of niet; als hij het is, dan is dat hem niet te verwijten en is het dus geen argument. Wie Rutte autist noemt en daarmee een verwijt denkt te doen aan die man, valt mijn waardigheid aan, en de waardigheid van al die andere mensen die autist zijn.

Het aanvallen van die waardigheid van mensen op het autistisch spectrum is onderdrukking in haar validistische vorm. Hetzelfde geldt voor het hanteren van andere mentale verschijnselen, ziektes en beperkingen als scheldwoord. Wie Trump een ‘idioot’ noemt, trapt daarmee naar mensen die nog niet zo heel lang geleden in inrichtingen werden gepropt met precies dat etiket: ‘idioot’.(3) Een kwalijke onderdrukkende politicus – korter: een politicus… – neerhalen op basis van een etiket uit de psychiatrie, met een woord dat verwijst naar mentale aandoening of beperking, is verkeerd, want validistisch. Ik ben, uit oogpunt van zelfverdediging en uit oogpunt van solidariteit, vijand van dat validisme.

Ook daarom verwerp ik het gebruik van het woordje ‘homofobie’ voor wat homohaat is. Want ook een fobie is zo’n aandoening, en daarmee wordt het nog iets persoonlijker. Want ik ben niet alleen homo en autist. Ik heb ook last van een, gelukkig niet al te beklemmende, fobie. Je moet mij eens meemaken tijdens onweer. Als je me kunt vinden tenminste, want de kans dat ik gevlucht ben – naar bibliotheek, winkelcentrum of stationshal, waar in ieder geval een groot gebouw om me heen is vol mensen die niet in paniek zijn, zodat het verder weg voelt en minder scary is allemaal. Ben ik wel thuis, dan zijn waarschijnlijk alle lichten in mijn woning aan zodat ik zo min mogelijk. Is het hevig, dan dan zit ik vermoedelijk op de wc met vingers in mijn oren, zodat ik zo min mogelijk zie en hoor van dat gedonder en geflits. Als de weersverwachting van onweer rept, word ik al wat gespannen en ga ik bedenken waarheen ik deze keer uit zal wijken als dat gezien de timing nog een optie is.

Ik weet dat het volstrekt irrationeel gedrag is dat in geen verhouding staat tot het reële gevaar van zo’n onweersbui. Het is fobisch gedrag, naar mijn idee. Ik kies er niet voor, het overkomt me, het is een mentale aandoening, een stoornis. Er zijn meer mensen met fobieën, veelal van veel ernstiger aard dan de mijne. Al die mensen is die fobie niet te verwijten. Mij met mijn kleine fobietje ook niet. Geen van ons hoeft er voor te worden nagetrapt door het woord ‘fobie’ in verwijtbare zin te hanteren.

En precies dat laatste doe je als je werkelijk verwijtbare vormen van onderdrukking – homo-onderdrukking,, queerhaat, transhaat, moslimbashing, noem maar op – neerzet als een mentale aandoening, als een fobie. Je maakt al die vormen van onderdrukking, uitsluiting en haat daarmee als het ware minder erg en minder verwijtbaar. Want nogmaals, een fobie wil je niet, die overkomt je. Hier geldt het Duitse woordje ‘Verharmlösung’: een kwaadaardig verschijnsel reduceren tot iets relatief onschuldigs. Homohaat, transhaat, queerhaat, moslimaat, noem het maar op: het is niet relatief onschuldig! Het is geen fobie! En het gebruik van dat achtervoegsel ‘…fobie’ waar haat wordt bedoelt is tegelijk dus validisme. Het belichaamt daarmee precies een vorm van onderdrukking die naar dezelfde schroothoop moet als al die andere vormen van uitsluiting en haat.

Ik gebruik woordjes als ‘homofobie’ daarom al geruime tijd niet meer. Ik zou erg blij zijn als ik steeds meer mensen om mij heen de woorden ‘homofobie’, ‘transfobie’, ‘queerfobie’, ‘islamofobie’ zag loslaten. Ik pleit er bij deze voor om die woorden te vervangen door woorden die duidelijk maken dat het hier geen aandoeningen betreft waar je begrip voor zou kunnen opbrengen, maar dat het hier gaat, nogmaals, om onderdrukking, uitsluiting en haat.

Noten:

(1) Voor die eerdere poging, zie Peter Storm, ‘Haat is geen “fobie”’, 20 juni 2016, https://ravotr.noblogs.org/post/2016/06/20/haat-geen-fobie/

(2) Dit fundamentele inzicht ontleen ik aan Mel Baggs, ‘There is ablism somewhere at the heart of your oppression, no matter what your oppression might be’, op Ballastexistenz, 1 mei 2016, https://ballastexistenz.wordpress.com/2016/05/01/there-is-ableism-somewhere-at-the-heart-of-your-oppression-no-matter-what-your-oppression-might-be/ Ableism is het Engelstalige woord, in het bovenstaande hou ik het gaandeweg gangbaar wordende woordje ‘validisme’ aan.

(3) Zie, ook specifiek over dit woord, Stephen Unwin, ‘Why it’s time to stop calling people “idiots”,’ 26 januari 2023, http://www.stephenunwin.uk/thoughts-and-provocations/2023/1/26/idiots

Peter Storm