Opgewekt verder na bizarre verkiezingsuitslag
zondag 19 maart 2023
Jawel, toch nog wat opmerkingen rond de verkiezingsuitslag! Nee, ik heb niet gestemd. Maar wat er op verkiezingsdag gebeurd is gaat mij en andere niet-stemmers net zo goed aan als ieder ander. Het betreft immers politieke krachtsverhoudingen – in het bestel, en onder de bevolking – waar ook ik mee te maken krijg, en die ook voor buitenparlementaire strijd en anarchistische inzet als context relevant zijn.
Het dreunt na in de provinciehoofdsteden, in Den Haag, in de media en verder: die dramatische verkiezingsuitslag. Dramatisch? Jawel. Maar op een andere manier dan veel overbezorgde of juist euforische commentaren suggereren. De politieke verhoudingen zijn wel veranderd, maar van een grote terugslag of juist verbetering is geen sprake. De toestand was voor verkiezingsdag zorgwekkend, met een agressieve rechterzijde tegenover een keurige parlementaire linkerflank die weinig presteert maar waar wel een soort wil tot verandering in goede zin tot uiting komt. De situatie is nog steeds zorgwekkend, met een agressieve rechterzijde en nog steeds een parlementaire linkerflank die weinig zal presteren, wat aan die veranderingswil weer weinig afdoet. Veranderingen hebben plaatsgevonden binnen dat grotere patroon. Het belangrijkste is misschien wel: de zaken in en om het politieke establishment zijn nog onstabieler geworden dan ze al waren. Enkele conclusies, met er omheen wat commentaar en flarden analyse.
Rechts wint van rechts
De eerste conclusie: rechts heeft gewonnen van rechts. Niet van links, maar van rechts. Daarmee heeft rechts dus ook … verloren van rechts, en dus niet zozeer van links. Wat is er gebeurd? De BoerBurgerBeweging (BBB) van Caroline van der Plas is in alle provincies de grootste partij gewonnen.(1) Die BBB is een zeer rechtse partij, weliswaar (nog?) geen solide fascistenclub maar wel degelijk met vleugjes fascistische dynamiek en redeneringen. Het is geenszins dus ‘zomaar’ de opvolger van bijvoorbeeld het CDA. Dat deze partij in sommige provincies een vijfde, maar in sommige provincies ook ruim twee vijfde van de uitgebrachte stemmen heeft behaald, doet mensen schrikken, en die schrik is geen onzin.
Kijken we wat meer in detail, dan valt algauw op waar die BBB haar stemmen vandaan heeft. Niet uit de achterbannen van de linkse partijen. In Zeeland wel enigszins van eerdere niet-stemmers. Maar de BBB-stemmen komen vooral uit de eerdere aanhang van andere rechtse partijen. Het hard fascistische Forum voor Democratie (FVD) is goeddeels leeggelopen richting BBB. Wilders’ PVV raakte kiezers kwijt in dezelfde richting. Hetzelfde geldt voor de VVD, en vooral voor het CDA dat een stevige dreun heeft gekregen. Van de extreemrechtse clubs is niet langer PVV of FVD de grootste, maar het ideologisch veel minder coherente BBB.
Waar de PVV solide fascistisch opereert, en het FVD van dat fascisme de hardste variant in de parlementaire politiek biedt, daar is de BBB vooral incoherent in haar – niet afwezige! – fascistische trekjes. Van der Plas en haar adviseurs zijn behendig genoeg om bijvoorbeeld van de allergrofste uitingen in de boerenprotesten afstand te houden. Van die dreigende fakkels rondom D66-leider Kaag tijdens een bezoek van haar aan Diepenheim op 19 februari 2023 moest ze bijvoorbeeld weinig hebben.(2) Terwijl dat BBB voor het opstoken van het politieke vuur dat tot die fakkels leidde, mee verantwoordelijk was en is. Het is een valse geruststelling. Maar evengoed valt het op dat de doorgeslagen fascistenclub van Baudet massaal in de steek is gelaten nu zich een iets minder onvriendelijk ogend extreem-rechts alternatief zich aandiende. Alsof grote aantallen mensen wilden zeggen: streng klimaat- en stikstofbeleid gaat ons te ver, al die linkse woke-onzin willen we niet, maar terwijl we daar een muur tegen bouwen, moet het wel gezellig blijven.
Er staat trouwens nog wel iets tegenover de afgenomen steun voor PVV en FVD: de opkomst van JA21. Dat is wel degelijk een coherent fascistische club die misschien wel des te gevaarlijker is omdat die in haar uitingen voortdurend net niet over de rand gaat waarbij journalisten en keurige democraten en ook linksere mensen schande en foei beginnen te roepen. Dat er niet wijd verbreid schande en foei geroepen wordt bij de propaganda van Eerdmans en Nanninga, kopstukken van JA21, laat overigens zien hoe ver naar extreem-rechts het politieke klimaat, datgene wat nog aanvaardbaar wordt geacht, is opgeschoven. Hans Janmaat, in de jaren vanaf 1980 chef van dat fascistenclubje Centrum Partij, later Centrum Democraten, kreeg strafvervolging voor aanzienlijk minder. Niet dat ik in strafvervolging geloof, maar het laat een verschuiving zien.
Ook een weinig geruststellend aspect van de opkomst van JA21: beide genoemde kopstukken zijn inmiddels redelijk tot zeer ervaren politici. Deze club wordt niet incompetent geleid, weet groot schandaal te vermijden, en is nu in een aantal Provinciale Staten vertegenwoordigd, met een zetel in Friesland, Drenthe, Overijssel, Zeeland, twee in Flevoland, Gelderland, Utrecht, Noord-Braban en Limburg, en drie in Noord-Holland, Zuid-Holland. Alleen Groningen is van JA21 in de Staten gevrijwaard. Drie tot vier procent van de kiezers in meerdere provincies, ruim zes procent in Zuid-Holland.(3) De kracht van JA21 is echt slecht nieuws. JA21, en niet het spectaculair gegroeide BBB, zou op termijn wel eens de opvolger van FVD kunnen worden. De PVV, de one-man show van Geert Wilders, zal daarnaast nog wel enige tijd doorgaan met haar gifspuiterij. Maar die PVVis niet meer de operatie die de hele fascistische rechterflank domineert.
De totale aanhang van die fascistische of daarmee minstens nauw verwante rechterzijde is intussen wel flink gegroeid door de explosieve opkomst van de BBB. Hoe stabiel die laatste club zal blijken te zijn, is natuurlijk maar de vraag. Maar ook als die club implodeert, dan is de kans groot dat de huidige aanhangers ervan achter een ander fascistisch politiek project aan gaan lopen. Over de lange termijn bevestigt de uitslag een trend: de aanhang van extreem-rechts heeft de neiging om te blijven groeien, met daarbinnen verschuivingen van de ene fascistenclub naar de andere. Ik zie in onze antifascistische en anarchistische kringen veel te weinig heldere ideeën hoe wij deze gestage, al decennia durende fascistische opmars effectief kunnen stuiten. Het is voor antifascisten hoog tijd dat ze – we! – eens terug naar de tekentafel gaan voor wat serieus denkwerk.
De opmars van de BBB ging ten koste van het FVD maar zeker ook van de gevestigde rechtse partijen. Vooral het CDA kreeg er stevig van langs. Mensen met conservatief ongenoegen over van alles en nog wat – variërend van de afschaffing van Zwarte Piet tot de stikstofnormen, en vooral ook waar het zaken rond gender en passend taalgebruik daarover betreft – deserteren uit de centrum-rechtse hoofdstroom, en kiezen voor uiterst rechts. Dit is niet zomaar ‘onvrede’, waar ‘te weinig naar is geluisterd’. Dit is rechtse rancune, bewust opgestookt. Het is het soort mentaliteit waar fascisten uitdrukking aan geven omdat het past bij fascistische prioriteiten, doelen en methoden.
Agrobusiness probeert een machtsgreep
Maar er speelt nog iets. De BBB is niet enkel een rechts-rancuneuze club met fascistische inslag. De BBB is tegelijk ook een kapitaalsproject, een vehikel van dat deel van de agrobusiness dat elk milieubeleid ervaart als een bedreiging voor winstgevend ondernemerschap. Agrobusiness steunde in 2019 en 2022 de tractorprotesten tegen het stikstofbeleid; agrobusiness sponsorde ook de opkomst van de BBB.(4) Dat is best een opmerkelijke verschuiving in de manier hoe de kapitalistenklasse in Nederland traditioneel invloed op de parlementaire politiek uitoefent. Sommige kapitalisten zullen daar wel bij varen. Voor de kapitalistenklasse als geheel is hiermee echter een element van onvoorspelbaarheid de politiek in gedenderd waar ze wel eens niet zo heel er blijk mee zouden kunnen zijn.
Traditioneel beschikken de grote ondernemers over drie vrij grote, en een handvol wat kleinere partijen. De klassieke ondernemerspartijen zijn al tientallen jaren VVD, CDA en D66. Veel traditionele grote concerns kijken vooral nar de eerste twee. Ik heb de indruk dat de meest moderne bedrijven – in informatica en dergelijke – de laatste tien tot twintig jaar vooral lijntjes hebben naar D66. Maar de partij waar de allergrootsten traditioneel naar keken was jarenlang het CDA (en daarvoor de afzonderlijke christelijke partijen die in dat CDA zijn opgegaan).
In dat CDA werden die kapitaalsbelangen als het ware gefilterd tot beleid met een lijntje naar de christelijke vakbeweging om draagvlak te verhogen en scherpe kantjes weg te vijlen zodat het er allemaal als algemeen belang bleef uitzien. In dat CDA vond ook agrobusiness haar gangbare politieke ingang naar kabinetsbeleid, want het CDA regeerde eigenlijk altijd wel mee – tot 1994. Die agrobusiness was weer ingebed in een bredere laag agrarische ondernemers, het midden- en kleinbedrijf op het platteland, oftewel ‘de boeren’. Die zorgden ook voor draagvlak. Het CDA was daarmee niet alleen de ondernemerspartij bij uitstek. Het was ook ‘de partij van het platteland’, de partij die de belangen van ‘de boeren’ in Den Haag bewaakte. Maar die boeren, en ook de agrobusiness, was nooit meer dan een van de kapitaalsgroepen die via het CDA hun belangen in de politiek behartigden. Agrobusiness gelijk stellen met het kapitaal als geheel is een analysefout.
De afgelopen dertig jaar zijn er dingen veranderd. De grootste ondernemerspartij is allang niet meer het CDA, maar de VVD. Ook die heeft wel connecties met agrobusiness en boeren, maar toch veel minder opvallend dan het CDA. Hoe dan ook: agrobusiness was weliswaar een belangrijk onderdeel van de kapitalistenklasse in Nederland, agrobusiness had ingangen in het politieke bestel, via CDA en ook wel via VVD. Maar agrobusiness was niet de dominante groep ondernemers binnen de Nederlandse kapitalistenklasse. De oppermachtige banken in Nederland bijvoorbeeld zijn al tijdenlang eerder ING en ABN Amro dan de veel meer met agrobusiness verweven Rabobank.
Wat BBB gepresteerd heeft is: deze hele set-up op de helling zetten. Daarbij maakte ze gebruik van het feit dat ook CDA en VVD de belangen van de agrobusiness moesten afwegen tegen andere kapitaalsbelangen, deels zelfs ondergeschikt maken aan een breder, als ‘algemeen belang’ verpakte kapitalistisch belang. De beperking van de stikstofuitstoot is nodig voor het milieu, en dat kan de kapitalisten weinig schelen. Maar die stikstofnormen zijn ook nodig om te voldoen aan rechterlijke uitspraken en vooral Europese regelgeving. En dat kan kapitalisten – wiens belangen de EU behartigt – wel degelijk schelen. Bovendien: strenge stikstofnormen raken niet enkel de agrobusiness, maar ook de bouw. Als de boeren die normen blijven blokkeren, dan kan die bouwsector – en dan heb je het niet enkel over aannemers maar over grote projectontwikkelaars – ook niet verder.
Er is dus een breder kapitaalsbelang gemoeid met die stikstofnormen. De boeren moeten dus – niet primair uit milieubelang, maar uit kapitaalsbelang – inschikken, zodat ‘het land van het slot kan’, wegenaanleg en bouwprojecten weer op gang kunnen komen en het geld voor niet-agrarische kapitalisten weer meer kan rollen. Daarom is er die stikstofdeadline. En daarom vinden VVD en zelfs CDA het geen geweldig idee om die deadline al te snel los te laten. Maar voor agrobusiness – en voor de boeren die door de agrobusiness een verdienmodel opgedrongen hebben gekregen waarin forse stikstofuitstoot haar plek heeft – zijn die stikstofnormen en het bijbehorende beleid een bedreiging. Waar de kapitalistenklasse een algemeen belang ziet in strenger stikstofbeleid, daar is een sector van die kapitalistenklasse om business-redenen fel tegen precies dat beleid. Dit is een belangenconflict binnen de economisch heersende klasse in Nederland.
Dat belangenconflict is de laatste jaren uitgebarsten, nam eerst de de vorm aan van die agressieve tractorprotesten, en kwam vervolgens tot uiting in via de verkiezingscampagne van de BBB. Het succes daarvan betekent dat een specifieke belangengroep binnen de kapitalistenklassen opeens een onevenredige invloed heeft weten te verwerven, via een behendige campagne waar het belang van agrobusiness is vermomd als boerenbelang, en dat boerenbelang vervolgens als sentiment van ‘bezorgde burgers’ maar ‘ wie niet geluisterd wordt’ en wiens ‘onvrede’ nu eindelijk een serieus moet worden genomen. Handig aangestuurde boerenboosheid en bredere bezorgde-burger-sentimenten werden het breekijzer waarmee de BBB, en daarachter agrobusiness, zich vrij opeens van onevenredig grote politiek invloed wist te voorzien. De opkomst van de BBB is een poging van die agrobusiness om in de politiek een machtspositie te veroveren die in geen verhouding staat met de forse, maar beslist niet overwegende, rol die agrobusiness in het Nederlandse kapitalisme speelt. De verkiezingszege laat het succes van die poging zien, althans op de korte termijn. Die zege is natuurlijk ook een product van enorme media-aandacht – gratis reclame, feitelijk – die lijsttrekker Van der Plas kreeg. Die is zo ongeveer naar de politieke top geparachuteerd door commerciële maar ook publieke zenders.
Maar erg stabiel en kansrijk op termijn lijkt me deze poging niet. Nu al lees je dat het onwaarschijnlijk is dat de BBB, hoe sterk ook, het stikstofbeleid echt op de helling zal krijgen: rechterlijke uitspraken en Europese regelgeving blokkeren dat.(5) Verder denk ik niet dat Philips, Unilever, Tata Steel, ING en ABN Amro er in gaan berusten dat de politiek enkel wordt afgestemd op bijna bankroete boeren, veevoederbedrijven, kunstmestleveranciers en de Rabobank. De harde kern van de kapitalistenklasse zal echt wel kanalen vinden of graven om zich toegang naar het Catshuis te verschaffen, ook nu dat via CDA en VVD niet meer zo makkelijk is.
Maar dit alles impliceert wel spanningen tussen gevestigd rechts en die opeens machtige BBB, en ook spanningen binnen CDA en VVD, tussen mensen die meer concessies willen doen aan agrobusiness en de ‘bezorgde burger’ en degenen die daar minder tot niets in zien. Onstabiliteit binnen de kapitalistenklasse en de bredere middenklasse eromheen – ‘midden- en kleinbedrijf’, ‘de boeren’, tussen de agrarische vleugel en de andere ondernemingssectoren zal zich vertaling in allerlei politieke spanningen.
Het kan best dat agrobusiness – via de BBB of via andere lijnen – zich uiteindelijk neerlegt bij het stikstofbeleid, in ruil voor serieuze concessies op andere terreinen en/of voor lucratieve overgangsregelingen en/of prestigieuze banen voor Caroline van der Plas en een paar van haar collega’s. Maar de belangrijkste groeisector wordt wellicht de bedrijfstak die mensen van popcorn kan voorzien terwijl die soms beangstigd, soms gefascineerd en soms geamuseerd kijken naar zich ontvouwende spektakel.
Het grote slachtoffer zou wel eens de BBB zelf kunnen worden. Hoe gaat Caroline van der Plas aan haar nieuwe achterban uitleggen dat de stikstofnormen helaas toch goeddeels intact moeten blijven? Hoe gaat de BBB om met pogingen om provinciale besturen te vormen met partijen voor wie het stikstof- en klimaatbeleid niet zomaar op de helling gezet kunnen worden? Sommige BBB-ers zullen misschien inschikken, want ja, een mooie baan als gedeputeerde lonkt, en de provincie moet toch bestuurd worden, nietwaar? Andere BBB-ers – met de hete adem van boze maar nu verwachtingsvolle boeren in de nek – zullen eerder de poot stijf houden. Aan middelpuntvliedende krachten in en om het BBB is bepaald geen gebrek.
Dat kan uitmonden in een snelle desintegratie van die partij – en dan gaan grote delen van de aanhang vast op zoek naar een volgend reactionair project en/of komen bij JA21 terecht. Er kan ook iets anders gebeuren: versterking van de centrale leiding in de BBB, om ‘alle neuzen dezelfde kant op te krijgen’. Gecombineerd met flarden fascistische retoriek en dynamiek die de BBB wel degelijk eigen zijn, kan het dan vrij opeens echt heel griezelig worden. Ik vind de kans op desintegratie onder druk overigens wel groter: zo gaat het vaker met een gloednieuwe, snel omhooggevallen partij.
Al deze bewegingen zijn botsingen en spanningen binnen rechts, tussen kapitalistische belangengroepen, binnen en tussen rechtse groeperingen, zowel fascistische als gevestigd-rechtse partijen. Consequenties voor linkse en radicale mensen heeft dit alles beslist, en voor natuur en milieu zijn de gevolgen op korte termijn ook ernstig. Of BBB haar stempel nu wel of niet langer op het beleid kan drukken, flinke vertraging in het stikstofbeleid zit er wel heel dik in, en daarmee dus ook verdere sloop van natuur en biodiversiteit. Voor klimaatbeleid zou wel eens iets soortgelijks kunnen gelden. En bij allerlei beleidsvoornemens die ook maar vagelijk de linksige kant op gaan, zullen gevestigde politici de hete adem van extreem-rechts in de nek voelen.
Linksere politici en partijen zullen die druk ook voelen, en de kans is groot dat zij verder meegaan met de rechtse pressie, om het verwijt te ontlopen dat ze ‘niet luisteren’ naar het ‘signaal’ dat ‘de kiezer’ heeft gegeven. Zo kan rechts, nog rechtser en fascistisch rechts de politieke agenda bepalen. Als er tenminste geen effectieve tegendruk wordt opgebouwd. Wie gaan dat doen?
En ter linkerzijde?
Intussen heeft links – parlementair links, gevestigd links, een ander links is via de stembus niet leverbaar – het helemaal niet slecht gedaan in de verkiezingen. Links loopt dus niet leeg ten gunste van rechts. Net als bij rechts zijn er wat verschuivingen binnen de linkerkant, maar niet zo spectaculair als ter rechterzijde. Klein stapje terug voor GroenLinks, klein stapje voor de PvdA, maar in de inmiddels vrij innige samenwerking tussen die twee houden ze toch stand. Wel met regionale variaties. In Noord-Holland verliest GroenLinks aanzienlijk. Waarom? Ik vermoed dat de verwoesting van de Lutkemeerpolder – onder verantwoordelijkheid van een Amsterdams stadsbestuur waar GroenLinks aan deelneemt – een rol speelt. Het zou me ook niet verbazen als de frequente inzet van de politie, soms de ME, tegen krakers en klimaatactivisten in Amsterdam – onder verantwoordelijkheid van GroenLinkse burgemeester Halsema – een rol speelt. Waar links tegenover haar traditionele aanhang komt te staan, en waar dat gebeurt op precies die thema’s die de aanhang belangrijk vindt, daar wil die aanhang wel eens wegrennen.
De Partij voor de Dieren – een radicaler en principiëler versie van GroenLinks – blijft vooruitgaan. Dan is er de SP. Die is economisch iets radicaler dan de PvdA maar op andere issues zoals arbeidsmigratie, en ook qua taalgebruik, vaak steeds moeilijker van extreemrechts te onderscheiden. De partij lijkt af en toe ook bevangen door pogingen om vooral maar niet ‘woke’ te klinken. Het dient maar eens gezegd: wie niet ‘woke’ durft te klinken, neemt de strijd tegen racisme, tegen de onderdrukking van queer- en transmensen, voor gelijkwaardigheid van iedereen in de samenleving, niet serieus. Door rechts ‘woke’ genoemd worden, dat is een teken dat je iets goeds aan het doen bent. De angst voor dat etiket is een conservatieve angst. Dat de SP er zo nadrukkelijk niet ‘woke’ wil uitzien is onderdeel van de gestage ondergang van wat ooit doorging voor een strijdbare linkse partij. Dat de SP ook bij deze verkiezingen aanzienlijk heeft verloren kan ik dan ook nauwelijks slecht nieuws vinden. Een verlies voor solidaire strijd van onderop is het niet, al zag ik weglopende SP-ers liever niet naar de BBB gaan.
Dat er – nog altijd, na zovele decennia waarin linkse partijen steeds minder waarmaakten en ook steeds minder zijn gaan toezeggen – flinke aantallen mensen via de stembus uiting geven aan linkse opvattingen, zegt twee dingen. Ten eerste: er zijn dus grote aantallen mensen die zulke linkse opvattingen hebben. Dat vergeten we wel eens. Die mensen zetten niet de toon, die mensen hebben vaak het gevoel dat ze vrijwel alleen staan in een door rechts gedomineerd krachtenveld. Maar ze zijn er. Ten tweede: die mensen geloven, ten onrechte, dat de stembus ene belangrijk handvat voor veranderingen ten goede biedt. In die stembus proberen ze zich te laten gelden. Veel opleveren doet dat niet.
Maar buiten de stembus zijn deze mensen er dus ook. En daar komen we ze tegen – in het dagelijks leven, maar ook in de strijd tegen recht, tegen fascisme en klimaatvernietiging in de strijd voor loonherstel en meer. En die strijd levert wel wat op, als we de strijd aangaan en ook doorbijten. Er is geen reden en geen tijd om na deze verkiezingen treurend en jammerend bij de pakken neer te zitten.
Noten:
(1) Een satirisch maar evengoed best informatief beeld van de BBB, haar opvattingen en de lijsttrekker ervan geeft, jawel, Arjan Lubach in De Avondshow vban 9 maart 2023, seizoen 3, aflevering 28, te bekijken via https://www.npostart.nl/de-avondshow-met-arjen-lubach/09-03-2023/VPWON_1348947 , het idem over de BBB begint om 6 minuut 58 seconden.
(2) ‘Kaag vond fakkels “iets middeleeuws” hebben, “of vabn de ku-Klux Klan”’, NOS, 20 februari 2023, https://nos.nl/artikel/2464628-kaag-vond-fakkels-iets-middeleeuws-hebben-of-van-de-ku-klux-klan
(3) ‘BBB overal de grootste: hoe gaat het nu verder in de provincies?’, NOS, 17 maart 2023, https://nos.nl/artikel/2467824-bbb-overal-de-grootste-hoe-gaat-het-nu-verder-in-de-provincies
(4) Zie onder meer: Chris Aalbers, ‘De BoerBurgerBeweging is een gemoedelijke variant van Forum voor Democratie’, 8 juni 2023, https://chrisaalberts.nl/2021/06/08/de-boerburgerbeweging-is-de-gemoedelijke-variant-van-forum-voor-democratie/ (niet naar The Post Online gaan waar het ook staat, nergens voor nodig om zulke rechtse blogs aan clicks te helpen).
(5) Remy Kock, ‘Beloftes BoerBurgerBeweging “onuitvoerbaar”’, BNR, 17 maart 2023, https://www.bnr.nl/nieuws/politiek/10506978/beloftes-boerburgerbeweging-onuitvoerbaar
Peter Storm