Klimaatstrijd: een radicale flank is niet genoeg

woensdag 22 mei 2024

Onderstaand artikel schreef ik ook voor de Buiten de Orde nr. 1 van 2024, waar het dus al te lezen is. Buiten de Orde is het kwartaalblad van de Vrije Bond en is een aanrader.

De klimaatcrisis escaleert, de strijd voor een adequate aanpak van die crisis grijpt om zich heen. Ook in Nederland zindert het al maanden van klimaatacties, blokkades, demonstraties op en bij wegen. Zeg ‘A12’ en inmiddels ook ‘A10’, en mensen denken niet meer zomaar aan we een weg, maar aan de steeds herhaalde blokkades van Exctinction Rebellion (XR), die protestacties tegen fossiele subsidies, tegen investeren in fossiele energie en dergelijke. Deze blokkades en de massa-arrestaties van klimaatactivisten trekken aandacht. Maar er gebeurt intussen veel meer.

Heeft het effect, al dat actievoeren? Jazeker. Is het genoeg? Bij lange na niet, en meer-van-hetzelfde gaat daar weinig aan veranderen. Maar eerst: wat is er bereikt met dat blokkeren? Veel, en tegelijk ook weinig. Veel: klimaatmaatregelen staan hoog op de politieke agenda, en actie heeft daar een boel aan bijgedragen. Neem de fossiele subsidies. Eind 2022 waren die nauwelijks een politiek thema. In de eerste maanden van 2023 was dat al flink veranderd. Er werd ook steeds meer bekend, en de bedragen waar het om ging, vlogen omhoog, van 4,5 miljard in januari 2023 volgens het verantwoordelijke ministerie (1) tot tussen de 39,6 en 46,4 miljard in september van datzelfde jaar.(2) Als er vandaag de dag ergens geldtekort wordt gemeld in zorg of onderwijs, als iemand zegt dat gratis OV niet te betalen is, dan is er al snel iemand die naar die subsidies verwijst en zegt: ‘ik weet nog wel een spaarpotje’…

Dat de fossiele subsidies een onontkoombaar politiek onderwerp zijn geworden, is te danken aan die aanhoudende, gaandeweg gegroeide en steeds terugkerende XR-blokkades op de A12. Tientallen actievoerders waren nog te negeren. Toen het er vele honderden werden – en het wegslepen en afvoeren door de politie een hele middag duurde – lukte dat niet meer. Inmiddels doet de gevestigde politiek vage toezeggingen over het afbouwen van de fossiele subsidies. Het daadwerkelijke beleid stelt nog steeds weinig tot niets voor. Maar dat de gevestigde politiek het nodig vindt om het zelfs maar over die subsidies te hebben, is een gevolg van de acties van Extinction Rebellion. Tegelijk gaat het natuurlijk allemaal veel en veel te traag. Er gebeurt beleidsmatig feitelijk niets, de bereikte veranderingen gaan niet wezenlijk verder dan een toename in de – broodnodige! – aandacht voor de klimaatcatastrofe en een groeiend besef van urgentie ervan.

Wat nodig is? Een snelle sluiting van fossiele energiewinning, fossiel energie- en grondstoffengebruik in industrie en vervoer. Een snel einde dus aan het fossiele kapitaal in al haar vertakkingen. Verder: een drastische omschakeling van voedselproductie, waarbij niet langer dieren en dierlijke producten in voedsel worden omgezet, maar de basis plantaardig is. Dieren eten betekent een volstrekt overbodige, water en energie verslindende en extra vervuilende omweg van gewas naar voedsel. Mais en soja kunnen we zelf opeten in plaats van ze aan koeien en varkens te voeren om die te vermoorden voor een hoeveelheid vlees die veel geringer is dan als die gewassen rechtstreeks in voedingsmiddelen waren omgezet. Dat vergt minder mest, minder water, minder energie. Het bespaart ook nog eens de uitstoot van al die broeikasgassen door die dieren zelf. Fossiele energie- en grondstoffenwinning, fossiel energie- en grondstoffengebruik in industrie. Dienstverlening en vervoer en agrobusiness op basis van gevangenschap van en moord op dieren: schaf die dingen binnen vijf jaar af, of sneller. Dan kom je ergens.

Ja, een deel van de fossiele energie- en grondstoffenwinning zal moeten worden vervangen. Er is daarvoor zonne-energie en windenergie. Het is echter ook zaak om het totale energie- en grondstoffengebruik drastisch terug te dringen, want ook schonere energiewinning is bepaald niet 100 procent schoon. Ook een eindeloos groeiend aantal zonnepanelen, windmolens en elektrische auto’s vormen gaandeweg een fatale een aanslag op milieu, klimaat, en planetair leven. De groei-als-norm moet er uit. Jazeker, degrowth, niet als opgelegde dwang tot alsmaar minder maar wel als het loslaten van het streven naar alsmaar meer op alle fronten als hoogste norm.

Het mag duidelijk zijn dat de benodigde snelle draai naar degrowth, naar snelle afbouw van de winning, productie, verwerkingen gebruik van fossiele grond- en brandstoffen, een rappe omschakeling van op de uitbuiting van dieren gebaseerde agrobusiness naar een plant-based en ecologisch verantwoorde vorm van voedselvoorziening, en ga zo maar door, niet in zicht is. De huidige vormen van klimaatactivisme, met hun nadruk op beleidsverandering, gaan dat ook niet in het nodige tempo op gang brengen. Precies die nadruk op beleidsverandering op regeringsniveau is een enorme beperking. Klimaatactivisten zijn bij de regering gewoon aan het verkeerde adres als het om de benodigde fundamentele veranderingen gaat.

Regeringen en overheden zijn zodanig ingebed in het fossiele kapitalisme, zodanig verweven ook met de huidige agrobusiness, dat ze daar niet mee gaan breken, hoeveel toegangswegen tot grote steden we ook bezetten en met hoeveel mensen we ons ook laten afvoeren door de geüniformeerde ADO-expres, ook wel bekend als de Haagse politie. De staat zal ons eerder van de A12 laten schieten dan dat ze werkelijk de noodzakelijke omschakeling door gaat voeren. Maar tot nu toe heeft de staat zulk drastisch geweld nog helemaal niet nodig: het fossiele kapitalisme kan best leven met af en toe een verkeersomleiding. Bokkepootjes, neus- en nekklem en af en toe een waterkanon zijn intussen vervelend genoeg, en dit soort dingen zullen toenemen naarmate wij de druk opvoeren.

Er is meer nodig maar vooral ook iets anders, dan de gangbare aanpak van klimaatactivisme. Je merkt dat die noodzaak her en der onder ogen wordt gezien. Je merkt dat er discussies zijn, in en om Extinction Rebellion. Die gaan over tactiek, met name over de vraag hoe je de door XR bepleite geweldloosheid invult en waar de grenzen ervan liggen. Die gaan ook over thematiek: hoe is de klimaatcatastrofe verbonden met het wereldwijde kapitalisme, hoe dient de strijd tegen klimaatcatastrofe tegelijk een dekoloniale strijd te zijn? Die discussies zijn nodig, en je ziet wel degelijk dat binnen XR systeemkritische geluiden merkbaar doorklinken. Maar er blijft iets wringen.

Andreas Malm deed, alweer enkele jaren terug, een poging om de discussie over de soort klimaatstrijd die we nodig hebben, aan te scherpen. Hij publiceerde een boekje met in het Engels de provocerende titel: ‘How to blow up a pipeline’. In het Nederlands: ‘Eco-sabotage – of: hoe je een pijpleiding opblaast’.(3) De titel is een misleidend lokkertje. Een handboek eco-sabotage, vol gedetailleerde aanwijzingen van hoe je bijvoorbeeld een pijpleiding opblaast of de banden van een SUV handig en onopvallend laat leeglopen, is het niet, al worden beide actievormen wel aangestipt. Malm beoogt iets anders. Hij houdt een pleidooi om de geweldloosheid als norm in de klimaatstrijd los te laten. Hij pleit er daarom voor om de noodzaak onder ogen te zien van actievormen die je als gewelddadig kunt typeren en dat ook zijn. Malm levert hiermee een interessante bijdrage aan de strategische discussie. Maar een uitweg uit de impasse biedt ook hij niet.

Malm stelt vast dat de klimaatramp door dendert, niet merkbaar afgeremd door de golven van klimaatactivisten die er wel degelijk zijn. Hij schetst die golven kort, en signaleert dan hoe groot de greep is die het idee van geweldloosheid in het overgrote deel van de klimaatbewegingen is. Hij vraagt zich af of we die geweldloosheid als heilige norm beter niet eens los kunnen laten. Een deel van de argumentatie die hij levert is heel overtuigend, zij het niet heel nieuw en origineel. Hij demonteert de argumenten uit ‘Why Civil Resistance Works: the Strategic Logic of Nonviolent Conflict’ van Chenowath en Stephan. Dat is het boek waar bijvoorbeeld XR naar verwijst als onderbouwing voor de haar strategie van geweldloze burgerlijke ongehoorzaamheid. Hij laat zien dat de succesverhalen van geweldloos activisme – de burgerrechtenbeweging in de VS, de Indiase onafhankelijkheidsstrijd, de strijd tegen de Apartheid in Zuid-Afrika – iets zeer belangrijks weglaten. In al die gevallen was het niet een louter geweldloze strijd die verandering teweeg bracht. In beide gevallen ging die strijd gepaard met gewelddadige confrontaties, gewelddadige actievormen. In Zuid-Afrika vormde Nelson Mandela een gewapende tak van het ANC toen hij zag dat geweldloos protest het apartheidsstelsel niet zou beëindigen. Het is de totale druk die al die acties tezamen – niet alleen de inzet van de geweldloze vleugel van bijvoorbeeld Gandhi in India en Martin Luther King in de VS – die veranderingen teweeg bracht. Het is, om deze en andere redenen die Malm noemt, helemaal niet gezegd en zelfs helemaal niet waarschijnlijk dat louter geweldloos activisme het fossiele kapitalisme kan verslaan. Allerlei militante actievormen, bijvoorbeeld sabotage, hebben nut en zullen steeds aannemelijker worden naarmate de klimaatramp indringend doorraast. Het betoog van Malm is hier redelijk solide. De anarchist Peter Gelderloos heeft trouwens de argumenten van Chenowath en Stephan al eerder onder handen genomen, en deed het grondiger en beter.(4)

Maar pleiten voor militante, niet gegarandeerd geweldloze actievormen is niet hetzelfde als pleiten voor een effectieve strategie tegen fossiel kapitaal, agrobusiness en de destructieve kapitalistische orde waarin die bedrijfstakken zijn ingebed. De strategie waar Malm voor blijkt te pleiten wijkt niet wezenlijk af van de op de overheid gerichte strategie van XR en heel veel andere klimaatactivistische groeperingen die ik tezamen als mainstream van de klimaatbewegingen aanduid. We zien dat in het concept dat Malm hanteert: het idee van de radicale flank die de gematigde hoofdstroom in de kaart speelt door er aan bij te dragen dat die hoofdstroom er des te redelijker begint uit te zien als gesprekspartner, naarmate die radicale flank effectief de druk opvoert. De druk kan zo groot worden dat de staat overstag gaat en de eisen van de hoofdstroom inwilligt of er althans een serieus gesprek over opent. Dat is hoe Malm het schetst. Zo ging het bij de tot standkoming van een wettelijke regeling van burgerrechten in de VS: ‘De burgerrechtenbeweging verwierf de wet van 1964 omdat zij een radicale flank had die haar in de ogen van de staatsmacht als een minder kwaad deed overkomen (Malm, pag. 50)

Gematigden zullen de radicalen als wegzetten als extreem. Militanten zullen gematigden wegzetten als ingekapseld. Dat hoort erbij, het idee van de radicale flank is dat ze een flank is die druk uitoefent, niet dat ze de hoofdstroom wordt. XR hoeft haar vreedzame karakter niet los te laten. Ze hoeft de militanten ter linkerzijde zelfs niet te verwelkomen. Maar die militanten zullen het moment dat XR de buit kan binnenhalen en een overwinning kan uitroepen, dichterbij brengen, als militanten het spel verstandig spelen.

Als mogelijk scenario is het geen onzin. Maar de kern van het scenario is: de regering omturnen, net als in de strategie van XR en andere groeperingen uit de hoofdstroom van de klimaatstrijd. Zo pleit malm voor een ‘wereldwijd verbod op alle nieuwe CO2 uitstotende apparaten’.(pag. 63) Het selectief slopen van zulke apparaten is dan een drukmiddel in die richting. ‘Als we geen verbod kunnen krijgen, kunnen we er de facto een opleggen met onze lichamen en alle noodzakelijke middelen (pag. 64). Maar dat veelbelovende voorstel relativeert hij verregaand met deze stelling: ‘Uiteindelijk zullen het de staten zijn die de transitie erdoor moeten drukken, of niemand zal dat doen.’(pag. 66) De staat of niemand, ook wij niet. Maar wat als de staat daartoe principieel ongeschikt is? Precies in die kern zit de grote tekortkoming.

Malm geeft in het boek veel voorbeelden van actievoerders die daadwerkelijk stukken fossiel kapitaal en ermee verbonden objecten buiten werking zetten. Banden van SUVs laten leeglopen bijvoorbeeld, of een bruinkoolmijn tijdelijk stilleggen. Maar het idee dat we met een veelheid van dit type van actie het fossiele en klimaatdestructieve stelsel eigenhandig kunnen slopen en afschaffen, wijst hij van de hand. Hij noem het idee dat ‘sabotage door een militante vleugel van de klimaatbeweging de crisis op eigen kracht zal kunnen oplossen’ … ‘duidelijk een utopie’.(pag. 66) De rol van sabotage is bij Malm: druk verhogen op de staat, niet het zelfstandig slopen van het fossiele kapitaal. Nu zal ook sabotage niet genoeg zijn: er zijn tal van andere vormen van verzet nodig om kapitaal en staat te breken. Maar de staat tot onmisbaar verklaren in de transitie hoort niet bij die vormen.

Verderop in het boek stipt hij de golf van decentrale kleinschalige directe acties aan die milieustrijders in de laatste jaren van de twintigste eeuw in de VS hielden. ‘Dat waren de dagen van Earth First! het Animal Liberation Front en het Earth Liberation Front’, met hun ‘campagnes van “monkeywrenching” of “ecotage” ’ (pag. 136), waarvan hij een reeks voorbeelden geeft. Maar hij is streng: ‘Al die duizenden “monkeywrenching” acties hebben weinig tot niets opgeleverd, en hebben niet tot blijvende resultaten geleid.’(pag. 139). Bij gebrek aan een ‘massabeweging’ waarmee dit soort strijd een ‘dynamische relatie’ zou kunnen onderhouden, opereerde deze strijdvorm ‘grotendeels in een leegte’. Maar is die afwezigheid van zo’n massabeweging die directe-actievoerders te verwijten? En verzwijgt Malm hier niet iets? Hoe zat het met repressie? Deze actiegolf bezorgde de Amerikaanse staat zoveel kopzorgen dat ze in de eerste jaren van de eenentwintigste eeuw een zeer intensieve campagne van onderdrukking lanceerde om er een eind aan te maken. De episode werd bekend als de Green Scare.(5) De staat deed dat vast niet omdat dit soort verzet totaal ineffectief was. Wat mij betreft is dit type van decentraal verzet iets waar we op terug kunnen grijpen, als inspiratiebron en meer. Niet iets om met goedkope retoriek af te serveren, zoals Malm doet in zijn poging om beleidsbeïnvloeding richting overheden toch maar de hoofdrol te blijven geven.

Ja, je kunt overheden dwingen om specifieke maatregelen los te laten of juist te nemen. Biden kan afzien van specifieke pijpleidingen en investeringen. Minister Jetten or zijn opvolger kan die fossiele subsidies schrappen. Het is mooi als zoiets lukt, en het is goed dat we ons voor zulke dingen in zetten. Maar ook na zulke toegevingen hebben mensen als Jetten en Biden de regie. Ook na zulke toegevingen faciliteren overheden een systeem van klimaatdestructie, een systeem wat alles opoffert aan kapitaalsvermeerdering en winstbejag. De kwalijke rol van overheden is geen beleidsprobleem. Het is een systeemprobleem. Een strategie die zulke overheden ziet als opponent die met gepaste prikkels tot bondgenoot kan worden gemaakt, is daarom tot mislukken gedoemd.

Je kunt met stakingen een acht-urendag afdwingen. Je kunt met stakingen op zichzelf niet het kapitalisme ten val brengen zolang je de ondernemersklasse erkent als legitieme opponent. Je kunt met de strategie van de klimaatbeweging de overheid tot bepaalde stappen dwingen. Maar zolang de klimaatbeweging de overheid als legitieme opponent erkent, stelt de klimaatbeweging zichzelf een fatale grens. Oplossingen voor de klimaatcrisis liggen voorbij die fatale grens: in een frontale aanval op destructieve bedrijfstakken zelf, met als doel om die daadwerkelijk zelf te ontmantelen, op weg naar een totale ontmanteling van het destructieve systeem waar ze essentiële steunpilaren van zijn. Bij die ontmanteling staat de overheid, de staat, frontaal tegenover ons. Die staat zal niet aarzelen om zoveel geweld op ons los te laten als ze nodig acht om het systeem waarvan ze de zaakwaarnemer is, overeind te helpen houden. Die staat verdient eenzelfde grondige ontbinding als het kapitalisme waarvan het de werking faciliteert en maximaal garandeert. Dat botst met elk idee dat de staat, de overheid, omgetoverd kan worden tot een macht die het klimaat, het milieu en het planetaire leven gaat redden.

Dat XR zo’n radicaal perspectief niet hanteert, is een feit. Dat is geen reden om deze beweging af te schrijven of te negeren. Aan de druk op overheden om ze tot beperkte maar welkome maatregelen te bewegen – ja, het schrappen van die fossiele subsidies! – draagt de aanhoudende burgerlijke ongehoorzaamheid van XR bij. Aan de verbreiding van het zo noodzakelijke gevoel van urgentie eveneens. Ik neem – kritisch, maar met plezier en overtuiging – deel aan allerlei XR-activiteiten. Maar ik doe dat dus als anarchist, ervan overtuigd dat er dus meer nodig is. XR is niet het alfa en omega van de klimaatbeweging, maar de aanpak van Malm is op de beperkingen van XR geen adequaat antwoord. Feitelijk pleit hij voor meer van het zelfde met wat steviger middelen. Wat we nodig hebben? Niet zozeer die radicale flank naast de vreedzame mainstream. Wat we nodig hebben zijn radicale speerpunten van strijd om het klimaatdestructieve kapitalistische systeem uit te dagen, aan te vallen en ontmantelen waar we maar kunnen.

Noten:

(1) Heleen Ekkers, ‘Betogers willen einde fossiele subsidies, zo zit dat in Nederland”, NOS, 27/28 januari 2023, https://nos.nl/artikel/2461507-betogers-willen-einde-fossiele-subsidies-zo-zit-dat-in-nederland XR sprak toen trouwens al van 17 miljard.

(2) ‘Fossiele sector krijgt tussen 39,7 en 46,6 miljard subsidie, nog meer dan gedacht’, NOS, 15 september 2023, https://nos.nl/artikel/2490599-fossiele-sector-krijgt-tussen-39-7-en-46-4-miljard-euro-subsidie-nog-meer-dan-gedacht

(3) Andres Malm, ‘Eco-sabotage, of hoe je een pijpleiding opblaast’, (Amersfoort, 2022), vertaling van Andres Malm, ‘How to blow up a pipeline’, 2021.

(4) Peter Gelderloos, ‘The Failure of Nonviolence’ (2013), specifiek aan het begin van het hoofdstuk 3, ‘The Revolutions of Today’, maar het hele boek is zeer de moeiten nwaard. Te vinden via https://theanarchistlibrary.org/library/peter-gelderloos-the-failure-of-nonviolence

(5) CrimethInc., ‘Green scared? Lessons from the FBI crackdown’, 22 februari 2008, https://nl.crimethinc.com/2008/02/22/green-scared

Peter Storm