Ach ja, Dries van Agt

Geplaatst op door

vrijdag 9 februari 2024

Ach ja, Dries van Agt. Hij is nu dood, en meteen maar heilig verklaard ook. Tot uit het rijk der wielrenners komen de huldebetuigingen.(1) Ja, de man hield van fietsen en kon dat naar verluidt ook best goed. Maar de man was toch vooral ex-politicus en in die hoedanigheid een reactionair. Na zijn politieke loopbaan liet hij het onrecht dat Palestijnen werd aan gedaan tot zich doordringen en begon hij zich in te zetten voor de Palestijnse rechten. Dat verdient waardering, maar maakt zijn rol als reactionair niet ongedaan.

Intussen sprak hij altijd in van die prachtige ouderwetse volzinnen waarmee hij bij mij vaak op de lachspieren werkte. Ik vond de man destijds – tijdens minister- en premierschap dus – een rechtse gladjanus en creep. Tegelijk vond ik het ook wel moeilijk om echt een diepe hekel aan hem te hebben, met zijn – gespeelde? – onhandigheid soms en zijn bloemrijke taalgebruik keer op keer…

Eerst reactionair bewindspersoon…

De politicus Van Agt is bij dit alles toch het belangrijkste, en daar past een vrij streng en negatief oordeel. Hij was jurist, van katholieke achtergrond en van daaruit politicus voor de Katholieke VolksPartij oftewel KVP. Die bestaat niet meer, maar het CDA – ontstaan uit fusie van KVP, en de protestantse CHU en ARP – is een voortzetting ervan. Dat CDA bestaat nog wel, al is het met enige moeite. Van Agt werd al minister in een rechts kabinet onder ARP-chef Biesheuvel in 1971. Bekend werd hij echter als vicepremier en minister van Justitie onder het linkse kabinet Den Uyl. Dat was na veel moeite gevormd door de PvdA vabn Debn Uyl, PPR (later opgegaan in GroenLinks), ARP en dus KVP.

Dat kabinet voerde progressieve hervormingen door. Geen enorm radicale, maar de laagste inkomens gingen omhoog, sociale zekerheid werd uitgebreid, op sommige punten werden grote ondernemers beperkingen opgelegd. Dat riep verzet op van de ondernemersklasse, en dat liep langs twee lijnen. De ene lijn was de rechtse oppositie van CHU en vooral van de VVD onder Hans Wiegel. Die had er een handje van om Den Uyl uit te maken voor voor Sinterklaas die maar uitdeelde op kosten van de steeds meer belasting betalende Hardwerkende Nederlander. De andere lijn was de rechtse oppositie binnen het kabinet. Die kwam deels van PvdA-minister Duisenberg van Financiën, prachtig getypeerd door cabaretier Wim Kan prachtig getypeerd als Duitenberg, ‘ook een zeerrr bekwame man…’. Duisenberg betoonde zich steeds nadrukkelijker pleitbezorger van bezuinigingen. Maar de rechtse oppositie – obstructie, feitelijk – kwam vooral van een paar ministers van de KVP, en hun aanvoerder werd Dries Van Agt. Hij werd een soort rechts boegbeeld in een operatie die ervoor zorgde dat het linkse kabinet niet te ver kon gaan en binnen kapitalistische en conservatieve perken werd gehouden. We spreken van de jaren 1973 tot 1977.

Van Agt viel op omdat hij, dwars tegen de toonzetting van het kabinet in, reactionaire standpunten innam rond bijvoorbeeld abortus. Dat ging zover dat hij abortuskliniek Bloemenhove liet sluiten en er de politie op af stuurde. Minister Irene Vorrink echter, van de PvdA, seinde haar feministische vriendinnen en bondgenoten in, die bezetten bliksemsnel de kliniek, en het eindigde ermee dat de kliniek na een rechterlijke uitspraak open kon blijven. Maar de reputatie van Van Agt als reactionaire, christelijk-conservatieve houwdegen was gevestigd.

Wat voor houwdegen hij was, ervoeren ook Molukkers. Een groep Molukse activisten kaapte in 1977 bij het Drentse De Punt een trein met passagiers. Het was minister van Agt die inzette op ene gewelddadig einde aan die kaping. ‘Bij de bestorming van de trein door mariniers kwamen zes kapers en twee gegijzelden om het leven. Molukse nabestaanden klaagden de staat in 2015 aan omdat de mariniers opdracht zouden hebben gekregen de kapers te executeren. Van Agt is dit altijd blijven ontkennen.’(2) Hoe de precieze toedracht hier ook was – en het is niet verstandig om ex-ministers op hun woord te geloven in dit soort zaken – deze Molukkers verdienden een beter lot dan deze dood. Zoals de Molukse gemeenschap ook een veel en veel betere behandeling verdiend dan ze door de koloniale Nederlandse staat ten deel is gevallen.

Terug naar Van Agt. Zijn rol als waakhond namens de kapitalistische orde maakte hij uiteindelijk waar in 1977, toen hij en zijn conservatieve kabinetscollega’s een progressief wetsvoorstel over de grondprijzen hielp torpederen en daarmee het kabinet ten val hielp brengen. In de verkiezingen die volgden, in 1977, won de PvdA enorm. De formatie van een PvdA-CDA-kabinet (dat CDA was inmiddels in wording) begon. Maar de PvdA overspeelde zijn hand en eiste dat Van Agt – de aanvoerder van dat CDA, dat in diezelfde verkiezingen niet had verloren – niet als minister van Justitie terug zou keren. Dat was weer onverteerbaar voor het CDA dat haar gevierde leider dan had moeten laten vallen. Het eind van het schouwspel was dat de formatie na maanden mislukte. Vervolgens sloot van Agt binnen een paar weken tijd een deal met Hans Wiegel en zijn VVD Rechts kon gaan regeren, met een zeer krappe meerderheid, en met een handvol linksige CDA-Kamerleden die het kabinet niet steunden. Een wankele constructie, maar het kabinet regeerde de volle vier jaar.

Het was in retoriek en beleidsvoorkeur een rechts, conservatief kabinet. De hele progressieve toon in politiek Den Haag raakte op de terugtocht. Autoritaire ordehandhavers hervonden een stuk zelfvertrouwen. Het maatschappelijke klimaat werd conservatiever. Maar intussen leidde voortdurende economische crisis tot massawerkloosheid, met name ook onder jonge mensen, Leegstand en speculatie was wijd verspreid. Er groeide een generatie op met magere vooruitzichten, en onder die generatie groeide de woede. Tegenover het groeiende maatschappelijk conservatisme stond de groei van een harde radicale onderstroom onder flinke delen van de jeugd.Kraken, punk, no future: het waren verschijnselen die zich in de late jaren zeventig verbreidden. En die botsten met het conservatieve ethos waar het kabinet, en Van Agt persoonlijk, voor stonden. Natuurlijk – en terecht! – werd Van Agt een hate figure voor die boze jonge mensen.

Intussen predikte het kabinet ook economische rechtsheid: bezuinigingen, verpakt in een programma dat Bestek 81 heette, naar het jaar 1981 waarin bezuinigingsdoelen bereikt dienden te zijn volgens dat programma. Het kabinet slaagde er in om de noodzaak van zulke bezuiniging breed uit te stallen en te legitimeren. Het kabinet slaagde er maar heel beperkt in om bezuinigingen echt ook door te voeren. Deels was er voldoende maatschappelijk verzet om het stuk bezuinigen van voorzieningen aanzienlijk af te remmen. Deels was er ook de rol van het CDA. Zoals van Agt een rechtse rem voor de linkse Den Uyl was, zo werd Ruud Lubbers, fractievoorzitter van het CDA, een linksige rem voor het rechtse koppel Van Agt en Wiegel. Lubbers wilde kennelijk voorkomen dat het kabinet teveel weerstand opriep door te snel en te hard bezuinigen. Later toen hij in 1982 zelf premier was geworden, zette hij een harde bezuinigingspolitiek in die hij als fractievoorzitter van het CDA dus juist voor de voeten liep. Maar dat was later. Feitelijk mislukte het bezuinigingsbeleid tussen 1977 en 1981 grotendeels. Het begrotingstekort liep verder op. Dat dit jaren waren van enorme werkloosheid, en dus van grote uitgaven aan sociale zekerheid, speelde hier een rol. Dat het niet lukte om door te duwen tegen maatschappelijke en politieke weerstand in, speelde echter ook mee. En het kabinet wilde wel bezuinigen en de ondernemersklasse ter wille zijn. Het kabinet wilde tegelijk ook de sociale vrede bewaren en durfde vaak niet ‘te ver’ te gaan.

Tegelijk bereidde de staat zich wel voor op confrontaties die crisis en crisisbeleid vroeg of laat konden oproepen. Die confrontaties kwamen er, en de verschijning van de ME in met name Amsterdam was al snel geen uitzondering meer. Grote botsingen tussen opstandige stadsbevolking enerzijds en de bewapende staatsmacht anderzijds vonden plaats in 1980 en 1981. In februari – maart 1980: krakers die in de Vondelstraat barricades opwierpen, barricades die er door middel van een pantservoertuig werden gebroken. Op 30 april 1980: krakers en sympathisanten en andere boze mensen die de inhuldiging van koningin Beatrix aangrepen om onder de leus ‘geen woning? Geen kroning?’ de binnenstad van Amsterdam op zijn kop te zetten en urenlange straatgevechten met de ME hielden. In februari 1981, toen in Nijmegen krakers en buurtbewoners vochten tegen ontruiming in de Piersonstraat ten behoeve van een parkeergarage die er uiteindelijk niet eens kwam. Duizenden en nog eens duizenden mensen stonden op zulke dagen tegenover een overmacht aan ME en soms marechaussee, en tegenover een gevestigde politiek die deze ME ruggensteun gaf. Aan het hoofd van deze politiek: Dries van Agt en zijn kabinet. Vooral zijn vicepremier hans Wiegel werd een boegbeeld van law and order.

In 1981, na verkiezingen, kreeg Van Agt als vice-premier Den Uyl, in een coalitie van PvdA, CDA en D66. Dat duurde minder dan een jaar: de PvdA trok het bezuinigingsbeleid uiteindelijk niet meer, haar kiezers liepen weg in grote aantallen. Heel even regeerden CDA en D66 nog door, maar in 1982 waren er alweer verkiezingen. Pal erna trok Van Agt zich uit de landelijke politiek terug. Lubbers werd aanvoerder van het CDA en al snel premier in een CDA-VVD kabinet. Het eerste kabinet van Agt had de geesten rijp hel[pen maken voor asociaal bezuinigingsbeleid. Ruud Lubbers ging daadwerkelijk aan het bezuinigen, en hard ook.

En van Agt? Die werd eerst Commissaris van de Koningin in Noord-Brabant. Daar vond hij weinig aan. Daarna werd hij ambassadeur namens de EG in Japan en vervolgens in de VS. Vooral dat laatste streelde zijn ego.(3) Erg memorabele functies bekleedde hij daarna niet meer. De loopbaan van een rechts politicus met een conservatieve en autoritaire erfenis zat er op. Meer schade zou hij op dat vlak niet meer aanrichten.

… en later pro-Palestijns

En de Palestijnse zaak dan? Dat kwam voor hem veel later. Tijdens zijn minister- en premierschap was er bij hem geen sprake van serieuze kritiek op Israël. Niet toen in de jaren 1970 de repressie van Palestijnen in de in 1967 bezette gebieden Gazastrook en Westoever aandacht begon te trekken. En ook nauwelijks in lente en zomer 1982, toen Israël Libanon grootschalig binnenviel, de hoofdstad Beiroet belegerde, wekenlang zwaar bombardeerde en uiteindelijk binnentrok. De Israëlische aanvallen waren van het soort dat we de laatste maanden in Gaza zien en kostten iets van 17.000 mensenlevens. Vervolgens stelden Israëlische soldaten rechts-christelijke Libanese milities in de gelegenheid om Palestijnse vluchtelingenkampen Sabra en Shatila binnen te trekken en daar ettelijke duizenden mensen te mishandelen en vermoorden. Nederland betoonde zich de trouwe bondgenoot van dit agressieve Israël die het vandaag de dag nog steeds is. Alleen heette de premier van Nederland toen niet Rutte, maar Van Agt. Voor zover en kritiek uit diens mond kwam, was die van hetzelfde ultra-terughoudende type als die van Rutte nu. Van een fundamentele veroordeling van de Israëlische agressie en repressie was bij van Agt geen sprake zolang hij in functie was.

Pas in 1999 veranderde dat wezenlijk. Hij bezocht toen Bethlehem, op de bezette Westelijke Jordaanoever. ‘Toen zag ik hoeveel onheiligs er gebeurde in het Heilige Land’, aldus van Agt in karakteristieke stijl. Hij maakte zich vertrouwd met wat er gaande was en begon zich in te zetten voor rechtvaardigheid jegens Palestijnen en steunde diverse initiatieven in die richting.(4) In 2009 hielp hij The Rights Forum op te zetten. Die organisatie ‘zet zich in voor een rechtvaardig en duurzaam Nederlands en Europees beleid ten aanzien van de kwestie Palestina/Israël’, aldus de – trouwens best informatieve – website van The Rights Forum.(5). Na vijf jaar voorzitter werd hij in 2014 erevoorzitter van die club. In 2021 bedankte hij voor het CDA-lidmaatschap: ‘In een verklaring schrijft Van Agt dat hij de ‘onbarmhartigheid van het CDA jegens het Palestijnse volk’ niet langer kan verdragen. Hij vindt het onbegrijpelijk dat ‘het CDA het hoofd blijft afwenden van het immense leed’ dat de Palestijnen wordt aangedaan’. Dat was zijn reactie op een reeks moties in de Tweede Kamer die stelling namen tegen onderdrukking van de Palestijnse bevolking, moties waar het CDA stuk voor stuk tegen stemde.(6) Al eerder had hij een keer GroenLinks gestemd in plaats van CDA.

Ik denk dat de switch van van Agt naar een pro-Palestijns standpunt de man siert. Ik zie geen redenen om zijn motieven hier te wantrouwen. Stemmen jagen hoefde hij niet meer. Populair ermee worden evenmin. Een verdienmodel kan ik er niet in bespeuren. De verveling verdrijven? De man is tot in 2019 blijven wielrennen, dus dat zal het ook niet zijn geweest. Hij is gewoon – veel en veel te laat, maar wel in alle oprechtheid – geraakt door wat hij zag en vernam over dat ‘immense leed’ dat Palestijnen jaar na jaar wegens Israëlische onderdrukkingspolitiek te verduren kregen en nog krijgen. Misschien komt er een stuk schuldgevoel bij vanwege het feit dat hij als actief bewindspersoon niet al voor Palestijnen op was gekomen.

Natuurlijk heeft het iets wrangs, zo’n veel te late bekering. En het is tekenend dat zoiets er pas van kwam ver nadat de man politiek uitvoerende macht had en daarmee gewicht in de schaal kon werpen. Politieke macht en goede principes blijken weer eens niet makkelijk gelijktijdig ten uitvoer te worden gebracht, de macht staat als het ware in de weg. Als anarchist ben ik daar dan weer niet verbaasd over. Het doet allemaal denken aan Jimmy Carter, die ook ver na zijn presidentschap zich scherp tegen de Israëlische politiek ging uitspreken en die zelfs als ‘Apartheid’ begon te typeren. Man, had dat gedaan toen je nog president van de VS was, denk ik dan! In plaats van in Camp David een slechte vrede tussen Egypte en Israël faciliteren waarin Egypte land terugkreeg, maar Palestijnen afgepoeierd werden met holle toezeggingen over autonomie, ooit. Een vrede aan Israëls westgrens waarna Israël de handen vrij had om voorbij haar noordgrens Libanon binnen kon vallen, met de eerder aangeduide desastreuze resultaten. Net als de draai van Van Agt kwam de switch van Jimmy Carter rijkelijk laat, toen ook hij geen politieke zeggenschap meer uit te oefenen had ook.

Al met al concludeer ik uit de opmerkelijke biografie van Van Agt, deze reactionaire politicus met zijn late pro-Palestijnse inzet, twee dingen. Allereerst: mensen kunnen veranderen, en dat geldt dus zelfs voor door en door reactionaire mensen. Dat stemt enigszins hoopvol: de klootzak van nu is niet automatisch ook de klootzak van overmorgen. Blijven ageren voor wat juist en rechtvaardig is, dus! Niet opgeven! Onze inzet is niet geheel hopeloos.

In de tweede plaats: politieke macht, regeringsmacht en dergelijke, staat bezinning richting rechtvaardigheid vooral in de weg. Inbedding van die macht. Pas verlost van dit obstakel kwam zo’n bezinning bij Van Agt echt op gang. Wat mij betreft kunnen we ons maar beter die carrière-omweg besparen, dat obstakel dat ‘regeringsmacht’ heet niet omarmen, en daardoor niet gehinderd ons sowieso inzetten voor rechtvaardige zaken zoals die van een vrij Palestina. Jazeker, van de rivier tot aan de zee. Ook als ik helemaal niet weet of Van Agt het met die leus ook eens zou zijn geweest.

Noten:

(1) ‘Oud-renner Wagtmans: “Van Agt wilde altijd afzien tijdens Rondje Zundert”’, NOS, 9 februari 2024, https://nos.nl/artikel/2508188-oud-renner-wagtmans-van-agt-wilde-altijd-afzien-tijdens-rondje-zundert

(2) Dik Verkuil, ‘Van Agt zorgde ook na zijn dood nog voor een verrassing’, NOS, 9 februari 2024, https://nos.nl/artikel/2508147-van-agt-zorgde-ook-na-zijn-overlijden-nog-voor-een-verrassing

(3) ‘Dries Van Agt – onverschrokken vriend en inspirator’, The Rights Forum, 9 februari 2024, https://rightsforum.org/memoriam/dries-van-agt/

(4) ‘Dries Van Agt – onverschrokken vriend en inspirator’, The Rights Forum, 9 februari 2024, https://rightsforum.org/memoriam/dries-van-agt/

(5) ‘Over ons’, The Rights Forum, https://rightsforum.org/over-ons/

(6) Janneke Bosch, ‘Dries van Agt(90) zegt zijn CDA-lidmaatschap op’, Omroep Brabant, 21 jun i 2021, https://www.omroepbrabant.nl/nieuws/3407588/dries-van-agt-90-zegt-zijn-cda-lidmaatschap-op

Peter Storm