Venezuela, Guyana en wat koloniale kolder

zondag 24 december 2023

In het noorden van Zuid-Amerika dreigt een conflict tussen Venezuela en Guyana. Het gaat om grenzen, het gaat om grondgebied, het gaat om gas en olie. Het conflict heeft een hele lange voorgeschiedenis, maar Maduro, de president van Venezuela heeft het de afgelopen maanden op scherp gezet. Het kan zomaar uit de hand lopen tot een grotere internationale oorlog. Maar ook zonder dat is het veelbetekenend. En de NOS zou de NOS niet zijn als het er geen weergave met koloniale kolder van wist te presenteren.

De ruzie draait om de regio Essequibo. Dat gebied ligt in Guyana en maakt van dat land ruimschoots meer dan de helft van het grondgebied uit. Maar de president van Venezuela beweert nu dat het gebied aan Venezuela toebehoort en eist het gebied op. Inmiddels heeft Venezuela zelfs een referendum laten houden. De voorspelbare uitslag: ruim 98 procent wild at het gebied bij Venezuela wordt gevoegd. De even voorspelbare indruk is dat het referendum bepaald niet zonder fraude en bedrog tot stand is gekomen, Sowieso is de helft van de kiezers, heel verstandig, niet op komen dagen in deze vertoning.

Redenen

Waarom wil Venezuela zich dit gebied toeëigenen? En waarom juist nu? Een eerste reden wordt duidelijk gevormd door de grondstoffen die er te winnen zijn. Er zit olie in de regio, de Venezolaanse staat drijft voor een groot deel op olie-inkomsten en kan dus best nog wat extra voorraden van dat vervuilende maar winstgevende spul gebruiken. Niet zo lang geleden is bovendien een flink gasveld gevonden voor de kust van Guyana, vooral voor de kust van Essequibo. Venezuela zoekt gewoon uitbreiding van de basis van het extractivistische economische model waar het zich op baseert. Dat is reden nummer een. Als dit op oorlog uitdraait, dan is het weer eens een doodgewone grondstoffenoorlog.

Reden nummer twee is binnenlands politiek van aard. Venezuela heeft een hard autoritair en steeds minder populaire regering. Dat heeft een nogal treurige aanloop en achtergronden, vol verloren hoop en aanzwellende desillusie. In 1999 won de linkse ex-officier Hugo Chavez overtuigend de verkiezingen, Hij lanceerde een programma van sociale verbeteringen, armoedebestrijding en democratisering. Hogere lonen, meer geld voor zorg en onderwijs, en vormen van bestuur waarin arme boeren, arbeiders en bewoners van de krottenwijken een flink stuk zeggenschap kregen in de uitvoering van dit soort maatregelen. Rechts, gedragen door grote zakenlieden, vond het niets, en vond daarvoor uiteraard steun in de VS. In 2002 kwam vanuit die hoek een staatsgreep, die binnen 48 uur mislukte, vooral doordat honderdduizenden mensen de straat op gingen om wat zij zagen als hun president te steunen. Chavez ging door met regeren, de koers werd zelfs radicaler en de betrokkenheid vanuit de bevolking groter.

Later lanceerde Chavez voor zijn politiek een mooie slagzin: in Venezuela werd een ‘Socialisme voor den 21ste eeuw” opgebouwd. Dat was pretentie, in werkelijkheid bleven de fundamenten van het kapitalisme intact. Zakenlieden die bereid waren zich te voegen in de aanpak van Chavez, konden gewoon flinke winsten behalen, en de deur naar het presidentiële paleis zat voor hen niet op slot. Chavez kan het beste worden getypeerd als een sociaaldemocraat, maar wel eentje van een vrij serieus en radicaal kaliber. In dat radicalisme speelde de druk en de verwachtingen die hij ondervond van uit de bevolking zelf een flinke rol. Maar de regie van het geheel kwam altijd vanuit Chavez en zijn medestanders in de politieke top. Dat was een beperking.

Een tweede beperking van financieel-economisch van aard. Al die sociale hervormingen, hoe fraai ook, moesten worden betaald. Dat gebeurde uit olie-opbrengsten, want olie was belangrijk exportproduct van het land. In de hoogtijdagen van Chavez en zijn hervormingen was de olieprijs op de wereldmarkt hoog en stroomden het geld de staatskas binnen. Maar zo bleef het niet. Dalende olie-opbrengsten ondermijnden de basis van dat mooie Socialisme van de 21ste Eeuw. Het bleek niet te betalen, althans niet op basis van wat natuurlijk doodgewone kapitalistische marktverhoudingen waren. Al tegen het einde van de Chavez-regering raakte de economie van Venezuela in crisis en groeide de ontevredenheid. Rechtse politici slaagden er steeds makkelijker in om straatarme krottenbewoners achter zich te krijgen in straatacties. Die verliepen vaak gewelddadig, waarbij hardhandig optreden van de oproerpolitie wel degelijk ook een rol speelde. Al onder Chavez was de neiging om elk protest te behandelen als contrarevolutionair en rechts – en als ordeprobleem al vrij sterk, al zijn de verhalen van een Chavez-dictatuur demagogische onzin.

In 2013 overleed Chavez en trad er een opvolger aan: Nicolas Maduro. Die won min of meer open verkiezingen in 2013, maar kwam aan het einde van dat jaar tegenover een ruime parlementaire meerderheid voor de oppositie te staan. Die was het gevolg van verkiezingen waarin onvrede over de economie de oppositie hielp. Maduro hanteerde vervolgens een hele reeks maatregelen om het parlement van veel macht te beroven. Vervroegde verkiezingen won hij, maar een flink deel van de oppositie deed niet mee, en erg netjes ging het allemaal niet. Juan Guaido, een oppositieleider die voorzitter was van het parlement, dacht in 2019 nog eventjes zichzelf tot president uit te kunnen roepen. Maar deze poging tot staatsgreep – want dat was het – zette niet door.

Maduro behield de macht, in een bestel dat intussen wel openlijk repressief en tamelijk autoritair was geworden. Armoede en uitzichtloosheid greep om zich heen, protesten – zowel van rechts als van links – ondervonden repressie. De socialistische pretenties verdwenen niet maar klonken wel steeds holler. Miljoenen Venezolanen zochten in andere landen een beter bestaan, en nee, dat waren lang niet allemaal ‘contrarevolutionairen, fascisten en grootgrondbezitters’ of zoiets fraais.

De linkse idylle was weer eens uitgedraaid op een linkse illusie, om redenen die voor een anarchist geen verbazing wekken. Top-down-bestuur, oliefinanciering en vriendschap met enge dictators – Chavez begon daar al mee door tijdens de Arabische Lente in 2011 impliciet steun te betuigen aan Khadaffi en Assad tegenover de opstandige bevolkingen van Libië en Syrië – kunnen helpen de macht van een president en diens regering te consolideren. Voor emancipatie van een arme bevolking zijn het precies niet de goede recepten. Die bevrijding komt van onderop en is in handen van die bevolking zelf, of ze komt helemaal niet.

Welnu, deze president Maduro, aan het hoofd van een regering die de armoede niet weet te bestrijden en haar linkse pretenties steeds minder waar maakt, staat voor nieuwe verkiezingen. Die zou hij wel eens kunnen verliezen als de rechtse oppositie haar zaakjes een beetje op orde weet te krijgen. Geen misverstand er over: zo’n rechtse overwinning zou nieuwe ellende betekenen, de schaarse linkse beleidsmaatregelen slopen en de oude kapitalistische oligarchen helemaal terug in het zadel kunnen helpen en het land weer rechtstreeks in de invloedssfeer van de Verenigde Staten helpen loodsen. Rechts verdient geen enkele support, maar dat wil nog niet zeggen dat Maduro die wel verdient.

Waar het me hier om te doen is, dat is het machtsverlies dat Maduro en zijn maten in en om het presidentieel paleis via die verkiezingen mogelijk te wachten staat. Hoe kan hij een nederlaag voorkomen? Welnu, weinig dingen zijn daar een beter middel voor dan een internationale crisis waarin de president zich tot Verdediger van de Eer van het Vaderland kan presenteren. Opkomen voor Venezuela door een oude territoriale claim te activeren is precies wat Maduro momenteel doet. Zo kan hij straks de verkiezingen in, niet als hoofdverantwoordelijke voor crisis en verval maar als de held van Essequibo, de man die het Venezolaanse territorium heeft uitgebreid en voor extra grondstoffeninkomsten weet te zorgen. Of als degene die het erfgoed Essequibo heeft proberen op te eisen, daar wegens enorme internationale druk weliswaar niet in is geslaagd maar door zijn poging een soort anti-imperialistisch heldendom heeft weten te veroveren.

Het lijkt een beetje op de stunt van de Argentijnse president Galtieri in 1982. Die stond aan het hoofd van een militaire junta die onder zich de onvrede van de bevolking voelde groeien. Weet je wat? We reactiveren onze oeroude claim op de Malvinas, in Britse koloniale traditie de Falklandeilanden genoemd. Dat deed de junta met veel nationalistisch tromgeroffel. Het leidde tot oorlog, en vervolgens tot het verdwijnen van de junta zelf. Dat was natuurlijk een miscalculatie: de Britse premier Thatcher bleek bereid ten oorlog te trekken voor die eilanden. Maar het idee was duidelijk: via nationaal machtsvertoon de binnenlandse problemen aan het oog onttrekken en aldus machtsbehoud nastreven. Dat de gok mislukte, verandert niets aan het doel ervan. Ik verdenk Maduro van een soortgelijke gok, met soortgelijke motieven. Hij verdient daarin natuurlijk geen enkele support.

Claims

Maar hoe zit het eigenlijk met de territoriale claim zelf die Maduro legt op Essequibo? Hoort dat ‘eigenlijk’ bij Venezuela, of toch ‘gewoon’ bij Guyana waarvan het een groot deel van het grondgebied omvat? We gaan te raden bij de NOS. Die biedt de volgende weergave van de zaak: ‘Guyana keurt Venezuela’s claim op Essequibo af. Het land verwijst naar een internationale arbitragezaak uit 1899, toen geoordeeld werd dat het gebied bij Guyana hoort. Venezuela heeft die uitspraak nooit erkend en blijft erbij dat in 1770 is vastgelegd dat het Venezolaans grondgebied is.’ Iemand met ook maar enig historisch besef is al halverwege deze passage in hoongelach uitgebarsten, mag ik toch hopen. De jaartallen zullen kloppen, maar er verdwijnt hier wat essentieels uit de aandacht. Guyana? In 1899? Dat heette toen Brits-Guyana, en was een Britse kolonie. Venezuela? In 1770? Dat was destijds onderdeel van het Spaanse koloniale rijk. De uitspraak van 1899 betrof dus een conflict tussen Groot-Brittannië en Venezuela. De uitspraak van 1770 moet gegaan zijn om ene conflict tussen Groot-Brittannië en het Spaanse rijk. Van arbitrage tussen de zelfstandige staten Venezuela en Guyana is in ieder geval in geen van beide beslissingen sprake, in tegenstelling tot wat de NOS suggereert door niets over te toenmalige status van beide landen te zeggen.

The Guardian geeft een eerlijker weergave. “Spanningen over de grensregio Essequibo hebben tot zorg geleid over een militair conflict, met Venezuela dat stelt dat Essequibo tijdens de Spaanse koloniale periode deel uitmaakte van Venezuela en redeneert dat een overeenkomst met Groot-Brittannië in Genève in 1966 en het land dat toen Brits-Guyana heette, nu Guyana, de grens zoals die in 1899 was vastgesteld, ongedaan maakte.’ Het zal allemaal wel, maar in ieder geval worden we hier gewaar dat het hier in eerste instantie om grenzen ging, niet tussen twee zelfstandige staten, maar tussen koloniale gebieden.

En dus?

De claim van Venezuela – sinds 1966 geen kracht bij gezet, en nu opeens wel – ga ik inhoudelijk nu verder niet serieus nemen. Wat wel ernstig is, dat is de dreiging van een militair conflict. Nee, Venezuela staat niet in haar recht als het de resultaten van dat frauduleuze referendum daadwerkelijk en met militaire middelen in gebiedsuitbreiding omzet. Annexatie van Essequibo is niet okay, en al helemaal niet met militaire middelen.

Maar er dreigt ook een tegenovergesteld gevaar: Westerse mogendheden die uit naam van de ‘verdediging van Guyana’ en haar ‘ territoriale integriteit’ de strijd aanbinden tegen een Venezuela dat weliswaar steeds minder links oogt, maar nog altijd niet teruggebracht is in de invloedssfeer van de VS. Vervang ‘2023-2024’ door ‘1990-1991’, ‘Venezuela’ en Guyana’ door ‘Irak’ en ‘Koeweit’, en ‘Nicolas Maduro’ door ‘Saddam Hoessein’, dan weet je een beetje op wat voor bloedig drama zoiets kan uitdraaien. Mocht Nederland gevraagd worden om ook een fregat en een mijnenveger te sturen naar het Caribisch gebied om ‘Guyana te verdedigen’ tegen ‘ de nieuwe Saddam Hoessein’ dan past uit onze linkse en radicale hoek dan ook een nadrukkelijk en overtuigend en met actie ondersteund ‘nee’.

Noten:

(1) ‘Brits patrouilleschip naar Guyana om opgelopen spanningen met Venezuela’, NOS, 24 december 2023, https://nos.nl/artikel/2502706-brits-patrouilleschip-naar-guyana-om-opgelopen-spanningen-met-venezuela

(2) ‘Britain to send patrol ship to Guyana amid venezuela border dispute’, 24 december 2023, https://www.theguardian.com/world/2023/dec/24/britain-to-send-patrol-ship-to-guyana-amid-venezuela-border-dispute

Peter Storm