Die oorlog om Oekraïne: lastige argumenten. Deel 3

Zondag 30 juli 2023

Over Oekraine, Maidan en de NAVO-connectie

Rond Oekraïne spitsten de strijd, de botsende ambities en belangen van de VS, andere NAVO-landen en Rusland zich toe. Dat is de bredere context van de huidige oorlog. Maar het had een lange aanloop.

Oekraïne zocht na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 als onafhankelijke staat gaandeweg aansluiting bij het Westerse kamp, en daarom NAVO-lidmaatschap, als verzekering tegen Russische aspiraties om de Oekraïense onafhankelijkheid in te perken of zelfs ongedaan te maken. Dat Oekraïense NAVO-orientatie groeide stapsgewijs. Na de onafhankelijkheid in 1991 balanceerde de Oekraïense staatsleiding tussen Rusland en het Westen. Een aanzienlijk deel van de oligarchen die de economie beheersten, oriënteerde zich op Rusland waarmee ze in de tijden van de Sovjet-Unie verbonden waren. Anderen zagen kansen in nauwere banden met het Westen, met name de EU.

Dit verschil vertaalde zich in politiek conflict. In 2004 stonden in presidentsverkiezingen twee kandidaten tegenover elkaar: Janoekovitsj, die een oriëntatie op Rusland belichaamde; en Joesjtsjenko die een meer pro-Westerse koers wilde. De pro-Russiche koers van Janoekovitsj en zijn machtige supporters en voorlopers ging gepaard met immense corruptie en met politieke onderdrukking. In Joesjtsjenko zagen veel Oekraïners dan ook niet alleen een pro-Westers politicus maar ook een opponent van die corruptie en die onderdrukking, een democratisch vernieuwer. Die won dan ook de verkiezingen, maar pas in tweede instantie. In eerste instantie claimde Janoekovitsj de overwinning. Pas nadat honderdduizenden mensen in de hoofdstad Kyiv de straat op gingen, sneeuw en kou trotseerden en volhielden, ging het bestel overstag. Deze politieke omwenteling staat bekend als de Oranje Revolutie, naar de kleur die de campagne van Joesjtsjenko gebruikte. Nieuwe verkiezingen bevestigden Joesjtsjenko overwinning, en het land ging een pro-Westerse koers varen.

Maar de pro-Westerse leiding die nu aantrad bleek niet wezenlijk minder corrupt. Het beleid liep vast, de desillusie groeide, en in 2010 won Janoekovitsj de verkiezingen alsnog. Het pro-Westerse, min of meer democratische liberalisme legde het af tegen beloften van stabiliteit, rust en orde. Helemaal pro-Russisch stelde Janoekovitsj zich niet op: hij balanceerde tussen Oost en West. In 2013 overwoog hij een akkoord met de EU te sluiten. Zware Russische druk, gecombineerd met aantrekkelijke beloftes, haalden hem over dat akkoord te schrappen. Dat was voor liberale en pro-Westerse politici, maar ook voor extreem-rechtse anti-Russische nationalisten, aanleiding om protesten te organiseren die vooral op Maidan, centraal plein in de hoofdstad Kiyv, plaats vonden.. Die kregen vaart en een enorme omvang: opgehoopte onvrede over de alomtegenwoordige corruptie, de repressieve regeermethoden van Janoekovitsj vond in de protesten een uitweg. Die onvrede verbond zich met een hoop dat een EU-beleid tot meer welvaart en democratie zou leiden.

De protesten groeiden uit tot een opstand die zo sterk was dat Janoekovitsj in februari 2014 uiteindelijk de benen nam. De EU had nog geprobeerd een overgangsscenario te regelen waarin Janoekovitsj pas in een later stadium zou vertrekken. De woede onder de bevolking was echter te groot. De Maidan-revolutie, zoals de politieke omwenteling ging heten vanwege dat plein waar zoveel gebeurde, had het bewind verjaagd. Een ander woord ervoor was Euro-Maidan. Voor veel deelnemers was de gehoopte en door Janoekovitsj bedreigde oriëntatie op de EU immers de aanleiding om de straat op te gaan. Die revolutie was het werk van honderdduizenden steeds bozere mensen, en wortelde in reële grieven.(1) Dat de zaak escaleerde en niet doodbloedde, was vooral te danken aan Janoekovitsj zelf die zijn wrede oproerpolitie, de Berkut, losliet op demonstranten en die in januari 2014 een pakket repressieve wetten door het parlement joeg. De boodschap was duidelijk: Janoekovitsj niet verdrijven betekende een keiharde dictatuur tolereren. Dat waren heel veel Oekraïners geenszins van plan. Demonstranten werden opstandelingen, en onder hen kwamen knokploegen op die tegen oproerpolitie terug vochten.

Tragisch genoeg waren de beste en best georganiseerde straatvechters niet alleen anti-Janoekovitsj maar ook extreem-nationalistisch. Een fascistische club, de Rechtse Sector, speelde in die dagen een forse rol. Je kunt zeggen dat dit soort krachten de opstand misvormden en deels kaapten. Maar daarmee is de opstand als geheel nog geen nazi-beweging, en al helemaal geen staatsgreep. Daarvoor was de beweging veel te breed, en veel te veel een beweging vanuit de bevolking zelf, en niet van een enkele politieke stroming. Dat een revolutie er niet zo uit ziet als linkse en radicale mensen het liefste willen, maakt iets nog iet minder een revolutie.

Rusland zag de gebeurtenissen intussen aan met grote zorg. Poetin steunde Janoekovitsj als semi-zetbaas van Rusland in Oekraïne, vooral ook uit angst dat het vuur van protest over zou slaan naar Rusland zelf. Toen Janoekovitsj viel, ging Rusland over tot het opstoken van protest en gewapende strijd in het oosten van Oekraïne, en tot de bezetting van de Krim. Oekraïne probeerde die gewapende, en dus door Rusland gesponsorde strijd neer te slaan. De meest effectieve eenheden in die pogingen waren helaas nogal eens de nazi’s van het Azov bataljon, later in het Oekraïense leger geïntegreerd. Het Oekraïense leger was nog tamelijk gammel en ineffectief. Westerse wapens en training, plus een intens leerproces aan Oekraïense kant, veranderden dan in latere jaren.

Nazi’s waren er ook volop aan Russische kant: in de Volksrepublieken waar die gewapende strijd in Donbas in uitmondden, waren ze invloedrijk, ook al kostte het sommige linkse mensen nogal wat moeite om dat te onderkennen. Al snel was het ook overduidelijk dat Rusland zelf militair deelnam aan die strijd. Zo – en niet pas met de Russische invasie van 24 februari 2022 – begon de Russisch-Oekraïense oorlog. Rusland strafte door middel van die oorlog vanaf februari 2014 al een Oekraïne waar mensen het gewaagd hadden om zich tegen dictatuur, oligarchie, corruptie en Russische hegemonie te verzetten en daar via die Maidan Revolutie nog enig resultaat hadden behaald ook.

De nieuwe regering in Oekraïne oriënteerde zich nu nadrukkelijk op het Westen, op EU en ook op NAVO. Uit die richting zocht Oekraïne steun, tegen Rusland en voor het soort neoliberale hervormingen die bij integratie in de Westerse politieke en economische bondgenootschappen past. De VS hapte toe om haar hegemonie via Oekraïne als NAVO-voorpost te verstevigen en Rusland nog wat verder terug te duwen. Al in 2008 – in de tijd van de pro-Westerse president Joestsjenko – sprak VS-president Bush over een mogelijk NAVO-lidmaatschap van Oekraïne. Na de Maidan Revolutie was weliswaar een NAVO-lidmaatschap niet direct aan de orde, maar werd de samenwerking tussen Oekraïne en NAVO wel stevig op poten gezet, tot en met gezamenlijke militaire oefeningen toe. Voor de NAVO speelde de rivaliteit met Rusland. Voor Oekraïne was het vooral de angst voor Russische overheersing die het land in NAVO-armen dreef. Die NAVO is een verwerpelijk ding. Maar die angst is geen onzin.

En nee, die steeds nauwere banden tussen NAVO en Oekraïne vonden en vinden ze in de Russische leiding helemaal niet leuk. Maar in Oekraïne vinden ze het vooruitzicht van herstelde Russische overheersing ook helemaal niet leuk. Degenen die roepen dat we vooral ‘rekening moeten houden’ met wat dan genoemd wordt ‘legitieme Russische veiligheidsbelangen’ hebben nogal eens de neiging om dat tweede een beetje over het hoofd te zien. Zelf vind ik de angsten en verlangens van door een buurland bedreigde bevolking die met dat buurland slechte ervaring heeft, net even iets belangrijker dat de ‘legitieme veiligheidsbelangen’ van welke mogendheid dan ook. We erkennen de politiek die de VS al decennia met embargo, dreigementen, sabotage en een invasiepoging uitoefent jegens Cuba, toch ook niet als rechtmatig, enkel en alleen omdat Cuba met haar keus voor de Sovjet-Unie te weinig rekening hield met de ‘legitieme veiligheidsbelangen’ van de VS?

De suggestie die je wel eens tegenkomt, dat Oekraïne en/of de NAVO, Rusland hebben geprovoceerd tot de ‘Speciale Militaire Operatie’, verdient hoongelach, gevolgd door afwijzing van dit flauwekul-argument. Er is immers geen enkele verplichting om op eventuele provocaties in te gaan: je kunt je laten provoceren, je kunt het echter ook laten. Dat Rusland ‘in de val gelokt’ zou zijn door een Oekraïne dat met haar houding Rusland in een positie bracht waarin het wel ‘moest’ aanvallen, betekent dat Rusland zich in de val zou hebben laten lokken. Dat pleit helemaal niet voor de Russische leiding, en is al helemaal geen rechtvaardiging van de Russische aanvalsoorlog. Niets rechtvaardigt zo’n oorlog, ook niet het feit dat Oekraïne, het doelwit van die oorlog, lid wilde worden van de NAVO.(2) Moskou kan bezwaar tegen de diplomatieke keuzes van Kiyv maken zoveel het maar wil. Maar zo’n bewaar dan maar met een invasie kracht bij zetten is nooit okay. De aanvalsoorlog voortzetten om Oekraïne te dwingen van een NAVO-lidmaatschap af te zien is dat evenmin.

Noten:

(1 )Marc Jansen vertelt in ‘Grensland – Een geschiedenis van Oekraine’ (Amsterdam, 2014/2017) op pag 193 – 199 de grote lijnen van de Maidan -revolutie.

Informatief en belangwekkend vanuit anarchistisch perspectief is ook een interview met een syndicalist uit Kiev, gepublicieerd terwijl de gebeurtenissen naar een climax groeiden. Het artikel vertelt over de tegenstrijdigheden binnen de protestbeweging en laat zien dat de beweging zeer reële grieven tot uitdrukking bracht, maar doordrenkt was van nationalistische politieke opvattingen en activiteiten die niet bepaald veel ruimte boden voor linkse en anarchistische bijdragen aan de strijd. Zie ‘Maidan and its contradictions: Interview with an Ukrainian revolutionary syndicalist’, avrtonomia.net, 20 februari 2023, http://avtonomia.net/2014/02/20/maidan-contradictions-interview-ukrainian-revolutionary-syndicalist/

Zie ook een artikel van mij voor achtergronden: Peter Storm, ‘Oekraine: potten, ketels en verwearring: een pogoing tot verheldering’, geschreven voor Buiten de Orde, op mijn toenmalige blog gepubliceerd, 9 oktober 2014, https://ravotr.noblogs.org/post/2014/10/09/oekraine-potten-ketels-en-verwarring-een-poging-tot-verheldering/ Mijn houding van destijds, waarin ik het conflict in Oost-Oekraïne voornamelijk een burgeroorlog noemde, is gaandeweg wel veranderd. Ook toen al was er duidelijk sprake van een poging van Poetin om de Russische hegemonie over Oekraïne te herwinnen. Ik noem die koloniale dimensie wel, maar geef die niet het gewicht dat ik die nu zou toekennen. Voortschrijdend inzicht…

(2) Iets waar Poetin pas gaandeweg bezwaar is tegen gaan maken. Hier is een uitspraak van Poetin uit 202, gevraagd naar zijn houding over onder meer een Oekraïens NAVO-lidmaatschap. ‘Ik ben er absoluut van overtuigd dat Oekraïne niet zal terugdeinzen voor het uitbreiden van de processen van interactie met de NAVO en de Westerse bondgenoten als geheel. Oekraïne heeft haar eigen betrekkingen met de NAVO: er is de Oekraïne-NAVO-Raad. In laatste instantie is dat een beslissing die door oekraine en NAVO moet worden genomen. Het is ene zaak voor die twee partners’. Vladimir Putin, Press Statement and Answers to Questions at a Joint News Conference with president Kuchma’, Kremlin.ru, 17 mei 2002, http://en.kremlin.ru/events/president/transcripts/21598 Gevonden via een mooie thread op Twitter van Cfinkelstein op 25 jul over de oostwaartse NAVO-uitbreiding, https://twitter.com/CFinckelstein/status/1683859178870145025

Peter Storm