Voor het klimaat. Tegen de autoritaire staat.
woensdag 22 februari 2023
Longread, min of meer.
Nederland is aan het veranderen, en dan bedoel ik dat het staatsbestel aan het veranderen is. Het democratisch-rechtsstatelijke jasje waarin politici parmantig over het politieke toneel paraderen, vloekt steeds duidelijker met de autoritaire richting waarin diezelfde politici de overheidsprocedures aan het herstructureren zijn.
Wie oplet, ziet met gemak de parallellen met landen iets verder naar het oosten en zuiden, waarin de politiek hetzelfde traject aflegt. Die landen zijn een stuk verder opgemarcheerd in de richting van een openlijk autoritaire regeervorm waarin nog wel verkiezingen zijn, maar waarin onafhankelijke media weinig ruimte krijgen en waarin mensen steeds minder legale mogelijkheden hebben om oppositie tegen regeringsbeleid te voeren. Maar Nederlandse politici zijn overduidelijk dezelfde weg in geslagen. Als we ze niet effectief tegenhouden, kunnen we Rutte toevoegen aan het lijstje waar Orban in Hongarije, Dudas in Polen, Netanyahu in Israël en, jazeker, Poetin in Rusland hem al zijn voorgegaan.
Een rechts kwaadaardig voornemen
Een overduidelijke stap de autoritaire kant op is het voornemen om het moeilijker te maken voor milieu-organisaties en actiegroepen om naar de rechter te stappen om regeringsbeleid aan te vechten. Het idee kwam vanuit fascistisch en aanpalend rechts. Het houdt in dat ‘de rechter extra eisen gaat stellen aan belangenorganisaties die rechtszaken beginnen tegen de staat.’ Er zou gekeken moeten worden of zulke organisaties wel ‘representatief’ zijn voor een voldoende omvangrijke groep mensen. Zo zou voorkomen moeten worden dat beleid dat parlementaire meerderheidssteun heeft, buiten werking wordt gezet omdat een rechtbank het beleid in strijd met de wet noemt nadat een actiegroep een rechtszaak hierover heeft aangespannen. Inmiddels klassiek voorbeeld: de Urgenda-rechtszaak die ertoe leidde dat rechters het klimaatbeleid in strijd achtten met de wettelijke verplichting die de overheid heeft om mensen tegen desastreuze klimaatrampzaligheid te beschermen.
‘Klimaatbeleid is een zaak van de politiek en niet van de rechter’, zo beargumenteert een SGP-er de steun aan het voorstel. Een drogreden, want het enige wat processen zoals Urgenda doen is: de politiek via de rechter verplichten om de eigen, door de politiek via een parlementaire meerderheid bepaalde, verplichtingen na te komen. Het gaat dus om een procedure die burgers via de rechter in staat stelt om de overheid te verplichten zich aan de eigen wet te houden. Het gaan nadrukkelijk niet om pogingen om via rechtszaken nieuwe wetgeving aan te nemen.
Het valt allemaal geheel en al binnen de regels waarvan je zou denken dat die in een democratische rechtsstaat passen: gekozen parlementsleden nemen wetten aan, een op een parlementaire meerderheid leunende regering voert de wetten uit, en rechters oordelen, al dan niet op verzoek, of die wetten wel worden nageleefd. Het strafrecht doet dat richting burgers, het bestuursrecht is er voor om de wettelijkheid van het overheidsbestuur te bewaken. Aan dat laatste begint een rechtse Kamermeerderheid nu dus te knagen en te zagen, en dat is zeer zorgwekkend. Ook voor anarchisten, als ze – we! – tenminste opletten en goed nadenken.
Democratie en rechtsstaat: waar ligt het anarcho-belang?
Ik zeg dit allemaal niet omdat ik democratie en rechtsstaat het allerhoogste goed vind. Nee. De democratie, berustend op een volk of meerderheid van dat volk, is nog altijd een staat, een stelsel van opgelegde autoriteit en daarmee verwerpelijk vanuit anarchistisch gezichtspunt. Ik voeg er aan toe dat ik de wetgeving, de handhaving ervan en dus ook de rechterlijke macht, niet tot mijn bondgenoten reken maar tot mijn tegenstanders. Maar ik gaf ook aan dat een verschuiving van democratische in openlijk dictatoriale staatsvorm een achteruitging is, omdat het strijd voor vrijheid en gelijkwaardigheid moeilijker maakt. Hetzelfde geldt voor de rechtsstaat, het concept dat zegt dat een staat zich aan rechtsregels dient te houden en dat er mechanismes horen te zijn om daarop toe te zien.
Ik accepteer geen staat, en dus ook geen rechtsstaat. Maar waar het beetje recht uit die rechtsstaat weggesloopt wordt, wordt ook mijn vrijheid bedreigd. Dat laat me niet onverschillig. Toegang tot de rechtbank om langs die weg de regering onder druk te zetten is zo’n beetje recht dat nu gevaar loopt. Voor mij heeft de officiële legaliteit, de wettelijkheid, geen enkele morele geldigheid. Maar de regering die zich op die wettelijkheid baseert, hoort tenminste aan die eigen wet gehouden kunnen worden. Net zoals een regering die zich democratisch noemt, geen verkiezingsuitslagen hoort te vervalsen, ongeacht het feit dat ik niet geloof in verkiezingen als politiek instrument richting vrijheid.
Het is allemaal hun rechtsstaat en hun democratie, en niet die van ons. Maar als ze worden omgebouwd naar dictatuur, dan is dat een aanval op de vrijheid en gelijkwaardigheid zelf, en die vrijheid en gelijkwaardigheid zijn precies weer wel van ons. Daarom denk ik dat niet alleen democraten en rechtstaatfanaten, maar juist ook anarchisten, stelling horen te nemen tegen het door rechts gelanceerde plan om de toegang tot de rechtbank voor actiegroepen moeilijker te maken. Rechtsstaatsdemocraten en anarchisten willen niet hetzelfde. Een democratische rechtsstaat is iets anders dan de staatloze samenleving van autonome individuen, waar wenselijk samenwerkend in vrije associaties, federaties en netwerken waar ik als anarchist naar streef. Maar hun belangen en bedoelingen overlappen hier: in het verdedigen van een wezenlijk stuk vrijheid, in het opkomen tegen een politieke stap die een stap is richting dictatuur. In democratische rechtsstaten is het voor anarchisten ook iets minder moeilijk om onze activiteiten te ontplooien in onze solidaire vrijheidsstrijd.
Hongarije, Polen, Rusland, Israël
Het is hierbij goed om naar andere landen te kijken. Dan zien we waar dit heen gaat als we ze geen halt toeroepen. Keer ik op keer zien we dat autoritaire politici in een liberale democratie niet in de eerste plaats het kiesrecht aanpakken of het parlement buiten spel zetten. Kiezers en parlement zijn juist hun basis voor hun autoritaire beleid. Ze pretenderen op basis van een meerderheid, hetzij van kiezers hetzij van parlementsleden, te doen wat ‘het volk wil’. Het zijn in die zin echt democraten – wederom een reden waarom anarchisten zichzelf maar beter niet van het label ‘democraat’ kunnen voorzien. Het zijn autoritaire democraten, maar aan het concept ‘democratie’ zit dan ook weinig anti-autoritairs.
Kiezers, parlementszetels, deze autoritaire democraten zijn er dol op, zo dol zelfs dat ze er desnoods kiezers bij verzinnen als ze aan hun bestaande aanhang niet genoeg hebben. Waar ze niet dol op zijn, dat zijn obstakels voor hun door – kiezersgunst – vervalst of niet, dat maakt hier weinig uit – bekrachtigde ambities. Een van die obstakels is precies de rechterlijke macht, de onafhankelijkheid en bevoegdheden ervan en de reikwijdte van rechterlijke uitspraken. Een paar voorbeelden. Eerst Hongarije.(2) Daar won de rechtse democraat – jazeker, democraat – in 2010 via verkiezingen het premierschap. Binnen een paar jaar was de onafhankelijkheid van het Hooggerechtshof ingeperkt en via verlaging van de pensioenleeftijd plaats te maken voor nieuwer rechters. Drie keer raden wat dat voor lui zouden zijn. Hongarije is intussen niet alleen zonder onafhankelijke rechtspraak komen te zitten, maar is via verkapte en meer openlijke censuur ook haar onafhankelijke media goeddeels kwijt. Een autoritair ongeluk komt zelden alleen, en al helemaal als het geen ongeluk is maar beleid.
Polen dan.(3) Daar regeert sinds 2015, ook na keurige democratische verkiezingen, de PiS, Partij voor Wet en Rechtvaardigheid. Datzelfde jaar al perkte de nieuwe regering de bevoegdheden van het Constitutionele Hof in, in 2017 werd de raad die over de benoeming en het ontslag van rechters gaat, ontbonden. Die raad werd van dan af aan door het parlement samengesteld. Het ontslaan van dwarse rechters is intussen makkelijker gemaakt, en het parlement bepaalt inmiddels ook al wie er in het Hooggerechtshof zit. Dat parlement zit dus vol PiS-conservatieven. Intussen heeft dit zelfde conservatieve machtsblok de vrijheden voor LGBTQ-plus personen verregaand ondermijnd en het recht op abortus afgeschaft op zeer hoge uitzonderingen na.
Meer voorbeelden? Neem eens een kijkje in de eerste regeringsjaren van Poetin in Rusland. Vergelijkbare processen, al was daar een stuk minder democratische rechtsstaat om af te breken. Neem de ontwikkelingen in Israël. Daar wordt de democratische rechtsstaat – die voor bezetting getergde Palestijnse bevolking sowieso al niet (in de vanaf 1967 bezette gebieden) of maar half (in de in 1948 bezette gebieden) – nu ook voor joodse Israëli’s afgebroken door de voor de zoveelste keer heel democratisch gekozen premier Netanyahu.
En wat doet diens kersverse regering? Precies! Het Hooggerechtshof van macht beroven, het moeilijker maken voor de rechterlijke macht om de regering – de corrupte Netanyahu, die maar al te veel persoonlijke redenen heeft om geen rechtbank in zijn nek te willen horen hijgen – voor de voeten te lopen. En wat is het excuus? ‘Premier Netanyahoe dat de hervorming nodig is”om de balans tussen de machten te herstellen”. Het hof zou zich de afgelopen decennia te veel met besluitvorming bemoeien, vinden veel Israëli’s’.(4) Dat zit in dezelfde sfeer als de SGP-vermaning dat klimaatbeleid een zaak van de politiek is en niet van de rechter, hierboven al aangestipt: rechters moeten zich niet met politiek bemoeien. Politiek natuurlijk wel met rechters, dat is dan wel weer een beetje vermakelijk.
Geen misverstand overigens: dat Hooggerechtshof ziet er geen been in om bezettingspolitiek en de bijbehorende anti-Palestijnse repressie keer op keer goed te keuren. Zonder rechterlijke obstakels wordt echter ook het leven voor Palestijnen niet beter, maar het leven voor de Israëlische regering die hun onderdrukking regisseert en faciliteert wel makkelijker. En alweer gaat de aanval op rechterlijke macht gepaard met andere aanvallen, op LGBTQ+-mensen, en, jawel, op Palestijnen zelf, oorspronkelijke en rechtmatige bewoners van het hele gebied waar de koloniale staat Israël zich heeft gevestigd. Ook hier is de aanval op de rechterlijke macht onderdeel van de opbouw van een steeds nadrukkelijker autoritair staatsbestel.
Waarheen in Nederland? Naar de A12!
Terug naar Nederland. Nee, we zitten niet in hetzelfde stadium als Hongarije of Polen. Maar de wind waait uit dezelfde hoek. En daar zijn meer indicaties van. We zagen in januari de arrestaties van klimaatactivisten omdat die het voornemen tot een blokkade van de A12 promootten: ‘Opruiing’, heette dat, in het favoriete jargon van elke dictator tegen uitingen van sociaal en politiek protest. We zagen kort erna het oppakken van 768 klimaatactivisten die aan die blokkade zelf deelnamen. Voor degenen die zich willen verschuilen achter het excuus dat blokkeren van een drukke weg nu eenmaal niet mag: de politie probeerde ook de support-demonstratie langs die weg weg te jagen, en die support-demonstratie blokkeerde niets.
De vrijheid, niet alleen om burgerlijke ongehoorzaamheid te bedrijven maar ook om doodgewone demonstraties te houden, staat onder repressieve druk. En het verhaaltje dat je voor demonstraties netjes toestemming hoort te vragen, is 1. gewoon niet waar, lees de betreffende wetsartikelen er maar op na; en 2. hetzelfde soort verhaaltje dat Poetins pr-mensen jarenlang in Moskou vertelden als mensen daar de straat op gingen zonder toestemming te vragen. Demonstreren doe je niet met toestemming. Je kunt het eventueel aanmelden bij het gezag, als je in een vriendelijke stemming bent of graag koffie drinkt in gemeentehuis of politiebureau. Maar je hebt er geen vergunning voor nodig.
Het is zaak dat we de druk tegen dit repressieve patroon opvoeren. Niet omdat we allemaal perse zelf willen procederen, al hoort de toegang daartoe open te blijven voor wie dat wil. Zelfs niet omdat we allemaal zelf perse willen blokkeren, al wil ik dat nadrukkelijk wel. We dienen deze repressieve trends te weerstaan omdat we geen autoritaire staat willen, niet die van Poetin, niet die van Orban en ook niet die van Rutte in zijn fantastisch gave land. Het is hoog tijd dat het wat drukker met demonstranten wordt op de straten, en niet alleen op blokkadedagen.
O ja, over blokkade-dagen gesproken! Op zaterdag 11 maart houdt Extinction Rebellion weer een blokkade op de A12 om de eis tot stopzetting van fossiele subsidies kracht bij te zetten.(5) Ik rui met liefde nogmaals tot deelname aan die blokkade op en wacht de reactie van politie en Openbaar Ministerie wederom met belangstelling af. Demonstreer, blokkeer! Voor het klimaat – en als demonstratieve middelvinger tegen de dreigende autoritaire staat.
Noten:
(1) ‘Kamer wil onderzoek: namens wie spreken milieuclubs bij rechter?’, NOS, 22 februari 2023, https://nos.nl/artikel/2464752-kamer-wil-onderzoek-namens-wie-spreken-milieuclubs-bij-de-rechter
(2) Annelies van Erp, ‘7 controversiele beslissingen van Victor Orban’, Knack, 18 april 2018/ 20/1/2021, https://www.knack.be/nieuws/wereld/7-controversiele-beslissingen-van-viktor-orban/ gevoncen via https://nl.wikipedia.org/wiki/Viktor_Orb%C3%A1n voetnoot 5 (gecheckt op 22 februari 2023)
(3) ‘Polen: democratie en rechtsstaat onder druk’. Europa Nu, https://www.europa-nu.nl/id/vk0fgo42frun/poolse_democratie_en_rechtsstaat_onder , gecheckt op 22 februari 2023, gevonden via https://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_Polen voetnoot 4, eveneens gecheckt op 22 februari 2023.
(4) ‘“In Israel dreigt een tirannie van de meerderheid te ontstaan”’, NOS (Nieuwsuur), 8 januari 2023, https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2459171-in-israel-dreigt-een-tirannie-van-de-meerderheid-te-ontstaan maar zie nadrukkelijk ook Neve Gordon, ‘The problem with Israel’s so-called “crisis of democracy”’, Aljazeera, 22 februari 2023, https://www.aljazeera.com/opinions/2023/2/22/the-problem-with-israels-so-called-crisis-of-democracy
(5) ‘Stop Fossiele Subsidies: Blokkade A12’, Extinction Rebellion, https://extinctionrebellion.nl/events/stop-fossiele-subsidies-blokkade-a12-2/
Peter Storm