Denkfout in klimaatstrijd: de overheid als imaginaire redder

Letzte Generation Oostenrijk kapt ermee. Dat maakte deze klimaatactiegroep vorige week bekend. Het bericht zal klimaatactivisten en anderen geraakt hebben: het is niet leuk als medestrijders de strijd die ze voeren niet meer zien zitten. De toelichting die Letzte Generation Oostenrijk zelf geeft op haar besluit, vraagt om een wat verdergaande reactie. Alleen maar zeggen hoe spijtig het is, bevredigt niet.

Laten we de verklaring eens bekijken. Die begint met een opsomming van wat voor acties de groepering allemaal heeft geprobeerd, van acties waarbij demonstranten zich vast kleefden op de straat tot en met het verstoren van muziekuitvoeringen, het houden van informatiebijeenkomsten en het in gesprek gaan met politici en prominente persoonlijkheden.

De actiegroep wijst er op dat ze nogal wat te verduren heeft gehad vanwege al dat actievoeren: ‘We zijn doorgegaan ondanks geweld, bedreigingen met moord, arrestaties en gevangenschap, haat en boetes ter hoogte van tienduizenden Euro’s’. En dan de vaststelling: ‘Wij zien geen perspectief voor succes meer.’ Want: ‘We zien in dat Oostenrijk verder verder in fossiele onwetendheid zal blijven en daarmee op de koop toe neemt mee verantwoordelijk te zijn voor de dood van miljarden mensen. De maatschappij heeft verzaakt. Ons maakt dat oneindig treurig.’ Daarna kondigt de groepering aan dat ze ermee ophoudt om plaats te maken voor iets nieuws. Voor niets was het allemaal niet, want er zijn mensen in actie gekomen en gepolitiseerd, zo stelt de verklaring. Hoe het precies verder moet, weet de groepering niet. Maar de klimaatstrijd is wat haar betreft niet afgelopen: ‘Het verzet gaat door’. Het leest als een slag in de lucht, die laatste zinnetjes van deze tamelijk droeve en bittere verklaring.

De tekst roept bij mij zeer gemengde gevoelens op. Er is wat mij betreft empathie, begaanheid met deze medestrijders. Deze mensen hebben gestreden, gestreden en geleden voor de strijd. Ze kunnen niet meer, ze zien het niet meer zitten. En ze zijn zo eerlijk om dat gewoon hardop te zeggen en er conclusies aan te verbinden ook. Ik vind dat respectabel. Er is ook herkenning. Want dat gevoel van wanhoop, van futiliteit, het idee dat het gewoon niets uithaalt, hoe hard we ook ons best doen…. Wie van ons heeft dat af en toe ook niet?

Maar er is ook iets anders. Wat hier vastloopt is niet de klimaatstrijd op zichzelf. Wat hier vast loopt is een bepaalde aanpak, een bepaalde keus in doelen. Wat hier gebeurt is in feite: je ramt met je hoofd tegen een dikke muur, de muur valt niet, je hebt een bult op je hoofd, maar je doet hetzelfde nog een keer, en nogmaals, en nogmaals. De muur geeft niet mee, en uiteindelijk kun je niet meer en houdt op met beuken. Wat is hier dan het probleem? Is je hoofd niet hard genoeg? Of is het misschien niet de beste strategie om met je blote kop een muur proberen te breken?

Laat ik dat toelichten. Letzte Generation Oostenrijk probeerde met haar campagne niet zomaar klimaataandacht op te wekken. Ze voerde niet primair strijd tegen specifieke klimaatdestructieve regeringsplannen. De groepering had een zeer specifiek doel: ze wilde de bescherming van het klimaat opgenomen zien in de grondwet van het land. Ze wilde dus dat de Oostenrijkse staat de redding van het klimaat formeel erkent als fundamenteel beleidsdoel. Ze wil daarmee feitelijk dat de overheid een partner, een bondgenoot wordt in de strijd tegen de klimaatcatastrofe. Ze eist daarmee iets onmogelijks. Die onmogelijke eis is het product van een denkfout die in klimaatactiekringen vaker wordt gemaakt, en bepaald niet alleen in Oostenrijk.

De denkfout is als volgt. Terecht stellen groeperingen als Letzte Generation, Just Stop Oil, Extinction Rebellion vast dat de klimaatramp een systeemprobleem is, en dat overheden daar een hoofdrol in vervullen. Het zijn regeringen die het fossiele kapitaal ruim baan geven. Het zijn regeringen die agrobusiness, met name de zeer klimaatdestructieve intensieve veehouderij, beschermen en bevorderen. Het zijn regeringen die Tata Steel, Shell en ING de handen boven het hoofd houden. Regeringen zijn daarmee partners in climate crime.

Het is goed, rechtvaardig en juist om regeringen daarvoor in staat van beschuldiging te stellen. Campagnes organiseren om regeringen onder druk te zetten om bepaalde klimaatdestructieve projecten stop te zetten, om af te zien van bepaalde stukken klimaatverwoestend beleid – bijvoorbeeld om subsidies aan het fossiele kapitaal te scheppen – kunnen goed werken. Met keer op keer herhaalde blokkades van de A12 heeft Extinction Rebellion in Nederland zulke fossiele subsidies tot ene publiek schandaal weten te maken en het schrappen van zulke subsidies van totale onwaarschijnlijkheid tot politieke mogelijkheid weten te maken. Genoeg is het beslist niet: zolang die vijandige overheid bestaat, bestaat ook het levensverwoestende systeem waarvan die overheid de zaakwaarnemer is. Maar het is helemaal niet niks. Druk op overheden, regeringen en beleid uitoefenen door middel van demonstratieve en disruptieve acties is nuttig.

Waar het mis gaat is in het presenteren van die overheden, niet alleen als verantwoordelijk voor klimaatellende, maar ook als kracht die haar verantwoordelijkheid kan nemen en een fundamentele kracht ten goede kan worden. Daarmee wordt de overheid in gedachten omgetoverd van tegenstander in potentiële bondgenoot, medestander, partner, redder zelfs. En daarmee worden de overheid neergezet als iets wat ze principieel niet is en niet kan zijn ook. Daar zit de denkfout. En waar de inzet van de strijd wordt om zul partnerschap af te dwingen, is een nederlaag zo ongeveer gegarandeerd.

Van de Oostenrijkse overheid eisen dat ze – ik noem maar iets – subsidie aan veehouderij en benzineautogebruik stopzet, is zinnig. Protesteren als die overheid ergens een kolencentrale zou willen bouwen is zeer zinnig. Van die overheid eisen dat ze klimaat als grondrecht in de grondwet opneemt, beschouw ik echter als onzin. Zoiets slaat alleen ergens op als je echt denkt dat de overheid oprecht in staat is om de klimaatramp als zodanig te keren, zodat een grondwetsartikel als handvat daarvoor zin heeft. Het is net zo’n wonderlijk idee als de eis dat de regering ‘de waarheid spreekt over de klimaatcrisis’, zoals XR dat eist – gelukkig zonder daar al te veel nadruk op te leggen… – , dat de regering ‘eerlijk is’, zoals Letzte Generation in Duitsland keer op keer verlangt.

Overheden liegen beroepshalve. Overheden spreken nooit oprecht de waarheid tegen de bevolking. Overheden zijn niet eerlijk, ook niet als ze soms dingen zeggen die kloppen en dingen doen die zaken een beetje minder erg maken. Overheden zijn niet eerlijk omdat ze 1. heersen over mensen en daarbij 2. machtige mensen en machtige groepen mensen verdedigen tegenover de rest van ons, de belangen van die machtigen voorrang geven boven die van al die anderen die van die machtige mensen en machtige groepen mensen en hun praktijken de dupe zijn. Dat lukt niet zonder te liegen.

Het klimaatprobleem wordt niet opgelost door te streven naar een ‘eerlijke overheid’ die niet bestaat en niet kan bestaan. Als het probleem al kan worden opgelost, dan kan dat alleen als we overheden als tegenstander blijven zien en behandelen, ook als die tegenstander onder druk soms afziet van kwaadaardigheid, ook als die tegenstander ons soms naar de mond begint te praten, in verkiezingstijd bijvoorbeeld. Overheden kunnen, onder zulke druk en tegenstribbelend, stukken wanbeleid prijsgeven. Overheden zijn echter principieel niet in staat over de volle breedte krachten ten goede te worden aan wie we de strijd tegen de klimaatramp kunnen toevertrouwen. Overheden waren al nooit partners, overheden zijn geen partners, overheden worden nooit partners. Het belang dat ze verdedigen en de macht die ze uitoefenen, maken dat principieel onmogelijk.

Actie voeren om overheden tot zo’n partnerschap te bewegen, komen neer op het beuken van je hoofd op zo’n dikke muur die niet meegeeft. Precies dat is Letzte Generation Oostenrijk overkomen: een vergeefse en kostbare poging om de Oostenrijkse overheid ertoe te bewegen ‘haar verantwoordelijkheid te nemen’ en klimaatbescherming in de grondwet te zetten. Het was een strijd die niet te winnen bleek. Het was echter vooral ook een strijd om de verkeerde inzet. Op dezelfde manier verkeerd als de leus ‘Overheid, redt ons!’ die ik in januari 2023 een keer bij een A12-blokkade van Extinction Rebellion heb zien hangen op een spandoek. De overheid als potentiële redder aanspreken, is een dodelijke vijand ten onrechte bejegenen als potentiële vriend. Zo wek je illusies in plaats van onverzettelijke, onverzoenlijke strijdlust.

En er is nog een probleem. Door de overheid verantwoordelijk te houden – niet alleen (terecht!) als veroorzaker van ellende, maar ook voor het doorvoeren van de oplossing – geven we onze vijand de regie in handen. We zeggen dan: jullie moeten het dopen. Jullie moeten een plan maken, beleid uiteenzetten en doorvoeren, zodat het klimaat van verdere ontregeling wordt behoed. Dat is vragen om nieuwe ellende. Ik moet er namelijk niet aan denken dat de overheid het spel nog zou meespelen ook.

Zou de overheid zich deze rol immers laten aanleunen, dan kunnen we er donder op zeggen dat de ‘redding’ ten koste van de meeste mensen wordt doorgevoerd, en ten gunste van dat rijke en machtige handjevol waarvan de regering de zaakwaarnemer is, en ten gunste van het op winst en macht opgebouwde systeem waarin de regering een sleutelfunctie heeft. Je krijgt zo wellicht een technocratische reeks aanpassingen waarmee het broeikasprobleem in strikte zin wordt bedwongenen de temperatuursstijging kantjeboord binnen de perken wordt gehouden. Je krijgt zo absoluut geen klimaatrechtvaardigheid, want zulke rechtvaardigheid zit nu eenmaal niet in het DNA van het fenomeen ‘overheid’.

Je dreigt zo een systeem van absolute beheersing van hogerhand, waarin uit naam van de redding van het milieu en de planeet de rijken en machtigen nog wat machtiger zullen worden dan ze al zijn. En dat zal dan de ‘overwinning’ zijn die we via al die disruptieve acties hebben bewerkstelligd? Alle kans bovendien dat vervolgens, als die beheersing een flink eind tot stand is gekomen en de overheid daarmee de dankbaarheid van klimaatactivisten heeft verworven, het klimaat door die overheid toch niet zo effectief blijkt te worden gered als werd beloofd.

Je ziet dit verlangen naar de overheid-als-redder in klimaatactiekringen keer op keer, en ik vind het best eng. De ‘klimaatnoodtoestand’, waarvan Extinction Rebellion (XR) wil dat de overheid die uitroept, heeft voor mij iets van die griezelige ondertonen. Gelukkig heeft XR intussen vooral betere dingen te doen, en een klimaatalarm uitroepen kunnen klimaatactivisten uitstekend – en geloofwaardiger! – zelf wel. Door maandelijkse Klimaatalarm-acties bijvoorbeeld, zoals datzelfde XR ze in diverse steden organiseert.(2) Daar doe ik in Tilburg met plezier aan mee.

Terug naar de denkfout. De overheid, de regering, de staat: het is een intrinsiek vijandelijke macht. Vijanden dienen we te verslaan, keer op keer. Dat maakt ook campagnes van disruptieve actie zinnig. Maar de zinnigheid wordt ondergraven als zulke campagnes geen concrete beleidsdoelen – ‘Stop fossiele subsidies!’,‘Kappen met kolen!’, ‘Sluit Tata Steel!’ – als inzet heeft, maar zich verliezen in wat neerkomt op een vorm van magisch denken. XR in Nederland is met haar campagne tegen de fossiele subsidies redelijk succesvol geweest waar Letzte Generation dat niet is, juist ook omdat het onterechte vertrouwen in de staat-als-bondgenoot bij XR weliswaar niet afwezig is – zie ‘overheid, red ons!’ – maar niet de hoofdrol heeft gespeeld die het bij Letze Generation Oostenrijk klaarblijkelijk wel had. XR stelt zich naar de staat veel minder afhankelijk en smekend op dan Letzte Generation kennelijk deed, en is juist daarom sterker.

Wie veel energie stopt in iets dat nu eenmaal onmogelijk is, zal onvermijdelijk teleurgesteld raken en afknappen. Wie de energie verschuift naar concrete strijd voor tastbare doelen, en wie daarbij helder houdt dat overheden vijanden zijn, net als de kapitalistische firma’s die ze zo graag faciliteren, maakt reële kansen op resultaten. Voor wie in de gelegenheid is: zonder overheidsillusies op naar de volgende A12-blokkade!(3)

Noten:

(1) Letzte Generation Österreich, ‘Ende der Proteste: Letzte generation wendete sich an die Gesellschaft’, 6 augustus 2024, https://mailchi.mp/letztegeneration/ende-der-proteste Zie ook: ‘Oostenrijkse klimaatactivisten geven hoop op verbetering op en staken acties’, Joop, 5 augustus 2024, https://www.bnnvara.nl/joop/artikelen/oostenrijkse-klimaatactivisten-geven-hoop-op-verbetering-op-en-staken-acties

(2) Het volgende Klimaatalarm in Tilburg vindt plaats op maandag 2 september, om 12.00 uur (verzamelen vanaf 11.40 uur), bij de ingang van het station aan de kant van de Spoorlaan. Er zijn in meer steden maandelijks zulke acties. je vindt ze via de website van Extinction Rebellion, in de kalender op de pagina Evenementen: https://extinctionrebellion.nl/events/

(3) Zelf kan ik er helaas niet bij zijn, so shout one extra for me als jij wel kunt:-) Voor meer informatie: ‘Extinction Rebellion houdt op 14 september troonrede vanaf A12-blokkade’, 17 juli 2024, https://extinctionrebellion.nl/extinction-rebellion-houdt-op-14-september-troonrede-vanaf-a12-blokkade/

Peter Storm