Verbazing over verbazing: inlichtingendiensten op hol

donderdag 18 mei 2023

De afgelopen maanden verschenen er verscheidene onthullende artikelen over de Binnenlandse Veiligheidsdienst, de BVD. Dat enge orgaan bestaat nog steeds en kennen we tegenwoordig als Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst oftewel AIVD. De artikelen laten zien hoe ver de BVD systematisch ging in het bespioneren van allerlei linkse, radicale en kritische mensen. Die activiteiten waren een akelige inbreuk op de vrijheid en de privacy van mensen. Ze hielden een serieus gevaar voor linkse en radicale bewegingen en activiteiten in. Heel vaak gingen ze ook veel verder dan wat wettelijk toegestaan was: de geheime dienst ging zijn legale boekje veelal flink te buiten. Terecht spraken mensen in de artikelen waar ik op doel daar schande van. Iets minder terecht is echter de verbazing, de toon van vermoorde onschuld, het ‘wie had dit ooit kunnen denken?’ waarop de kritiek wordt verwoord. Dit soort naïeve boosheid past bij nieuwkomers in de strijd. Laat ons de boosheid alsjeblieft koesteren! Maar laten we de naïviteit doordacht maar wel in hoog tempo proberen te overwinnen.

1. DE BVD in medialand

Een eerste voorbeeld van zo’n onthullingsartikel gaf de NRC op 321 maart 2023. Titel: ‘Bij “verdachte journalisten” werd door geheime dienst BVD een kanttekening geplaatst: “heftige linkse sympathieen’. Voor het artikel tekenen Bart Funnekotter en Joep Dohmen.(1) Het stuk schetst hoe de BVD mensen die actief waren in de journalistiek bespioneerde, en hoe ver de bemoeienis van BVD met media kon gaan. In de gaten gehouden werden mensen die met de Communistische Partij Nederland (CPN) te maken hadden, mensen als Wim Klinkenberg en Ger Verrips. Dit soort spionage kon gelegitimeerd worden met verwijzing naar het gevaar dat ‘Moskou’ – de hoofdstad van het concurrerende imperium – op zou leveren aan het ‘Vrije Westen’, waarvan Nederland natuurlijk deel uitmaakte. Maar het BVD_werk ging verder dan dat: de BVD probeerde ook Anton Constandse in de gaten te houden, een publicist met anarchistische opvattingen die op geen enkele manier als zelfs maar sympathisant van de Sovjet-Unie kon worden weggezet. Constandse werkte in de jaren zestig voor het Algemeen handelsblad, later opgegaan in de NRC. Henk Hofland, werkzaam bij dat blad, krijgt vanuit de BVD de vraag voorgelegd om die enge Constandse in de gaten te houden, hetgeen Hofland tot zijn eer vertikt. De BVD vindt intussen wel andere wegen om Constandse te monitoren, veertig jaren achtereen, tot dat de man in 1985 op hoge leeftijd overleed.

Inderdaad: ‘heftig linkse sympathieën’ was argument genoeg voor de BVD om iemand als verdacht te behandelen. De BVD deed daarmee overigens iets wat staten tot hun kerntaak rekenen: serieuze vijandigheid jegens de staatsmacht en de daardoor verdedigde heerschappij in het oog houden, om ‘staatsgevaar’ en ‘subversie’ te kunnen bestrijden. Ik was van de gegevens over dit bespioneren van publicisten niet heel erg geschokt. Natuurlijk is die BVD-praktijk verwerpelijk. Maar wie een staat een acceptabel orgaan vindt, krijgt en gratis en voor niets een geheime dienst bij. En zo’n dienst heet niet voor niets geheim. Staten houden niet van openbaarheid, zeker niet waar het gaat om het monitoren van de bevolking die onder het gezag van die staat leven.

Wat ik veel schokkender vond is de medewerking vanuit de media zelf met de BVD. Media waren bij herhaling partner, en niet zomaar slachtoffer, van de BVD. De geheime dienst levert kopij die willens en wetens wordt afgenomen, door het Rotterdamsch Nieuwsblad bijvoorbeeld waar Hendrik Eldermans zich bereidwillig toont, en door het Algemeen handelsblad, waar Herman Planten zich ook coöperatief betoont. Ook medeplichtig aan actieve samenwerking met die BVD: G.B.J.Hilterman, roemrucht tot in de jaren 1980 wegens zijn aartsconservatieve korte radiopraatjes over ‘De toestand in de wereld’. Ik heb menige column van hem aangehoord destijds. Welnu, deze man stond eerder erg open voor de BVD als leverancier van artikelen. ‘In een gespreksverslag ui 1952 staat dat Hiltermann aandringt op exclusieve artikelen over “subversieve activiteiten” die de aandacht “van de grote persen en publiek” trekken. De BVD concludeert dat hij “met grote gretigheid kopij zal aanvaarden, waarvoor geen honorarium betaald hoeft te worden”’. Onbetaalde diensten van Hiltermann aan de geheime dienst dus. Hiltermann droeg als hoofdredacteur verantwoordelijkheid voor de Haagse Post, dat daarmee min of meer als persorgaan van de BVD functioneerde. De drie genoemde mediafiguren zijn geen slachtoffers van de BVD, maar actieve medeplichtigen.

Hier gaat het allang niet meer alleen over kwalijke politiestaatpraktijken van een geheime dienst tegen media, redacteuren, journalisten en publicisten. Hier gaat het om mediafiguren die vrijwillig, onbetaald – maar zonder dat lezers daarvan op de hoogte zijn – als doorgeefluik van BVD-propaganda functioneren. Het laat zien hoe beperkt de geldigheid van het idee is dat er gedurende de Koude Oorlog in Nederland sprake was van een vrije en onafhankelijke pers. Waar media in de gaten gehouden worden door spionagediensten is de pers niet waarlijk vrij. En waar zulke diensten die media zelf van kopij voorzien, met volle medewerking van redacteuren in die media, daar is van onafhankelijkheid van die pers al helemaal geen sprake. Wat de BVD hier deed is kwalijk, maar past geheel bij hun kwalijke rol. Wat mensen als Hiltermann, Planten en Eldermans presteerden, was echter op een bepaalde manier nog veel kwalijker. Journalisten en redacteuren horen berichtgeving en analyse te verzorgen, geen staatspropaganda. Als kranten in Turkije of Rusland zich zo gedragen, dan zien Nederlandse journalisten dat als teken hoe de macht en de media verstrengeld zijn geraakt in een autoritair regime. Die verstrengeling was in de jaren vijftig in Nederland de realiteit. Of het nu anders is? Krijgen we dat wellicht over dertig jaar te lezen?

2. BVD, Bakker Schut en de RAF

Op 11 mei 2023 verscheen van de hand van Teun Dominicus een stuk onderzoeksjournalistiek op Jacobin.nl over de BVD. Titel: ‘De Binnenlandse Veiligheidsdienst bespioneerde jarenlang illegaal advocaten en academici’.(2) Focus van het artikel: hoe de BVD advocaat Pieter Herman Bakker Schut in de jaren 1970 en 1980 heel lang in de gaten hield. Bakker Schut hielp bij de verdediging van RAF-verdachten in Nederland en ook in Duitsland. De RAF was de Rote Armee Fraktion, een radicaal-linkse gewapende verzetsgroep, verwant aan soortgelijke stadsguerrilla-groepen zoals de Roide Brigades in Italië, en iets later Action Directe in Frankrijk. Mensen van de RAF voerden aanslagen uit op kapitalistische en militaristische objecten, ontvoerden een keer een voorzitter van een ondernemersorganisatie die een zwaar nazi-verleden had, en raakten slaags met de politie. De Duitse staat trad snoe4ihard op, sloot RAF-gevangenen op in extra zwaar bewaakte gevangenissen waar ze veelal; in isolatie zaten. De Nederlandse staat hielp ene handje mee, zeker toen er ook in Nederland enige RAF-activiteit plaatsvond.

Bakker Schut stond als advocaat RAF-mensen terzijde. Dat alleen al was kennelijk teveel voor de BVD. Jarenlang hield die geheime d9ienst hem in de gaten, pluisden zijn netwerk na, spitten in zijn privéleven en schond daarmee de privacy en geheimhouding waarin advocaten in vertrouwen met verdachten moeten kunnen omgaan. Veel van wat de BVD hier deed, was illegaal, en dat hadden ze bij de BVD in de gaten ook. Herhaaldelijk weerklonk intern de instructie: zorg dat hier niets van doorsijpelt in het politiedossier! Immers, als de verdediging er achter komt dat politie en Openbaar Ministerie illegaal verkregen informatie hanteren, dan loopt het OM de kans dat haar strafvervolging sneuvelt omdat een juiste rechtsgang niet langer is gewaarborgd en een eerlijk proces onmogelijk is geworden. Het bespioneren van Bakker Schut en anderen mocht de staatsveiligheid dienen, maar moest koste wat kost buiten de specifieke strafzaken worden gehouden waarmee de staat haar veiligheid mede dacht te garanderen.

De operaties tegen Bakker Schut en andere mensen die van RAF-sympathie werden verdacht, waren natuurlijk een schandalige inbreuk van het beetje politieke vrijheid dat er bestond en bestaat. Specifieker: ze tastten het recht op verdediging van politieke activisten aan – want met het in de gaten houden van advocaten als Bakker Schut worden andere advocaten bepaald niet aangemoedigd om soortgelijke verdachten bij te staan. Wie iemand van de RAF-verdedigde, werd van staatswege zo ongeveer als RAF-verdachte weggezet. Het is repressie, het is terecht en noodzakelijk om er schande van te spreken.

Maar wat in het artikel opvalt is dat zovelen – advocaten en anderen – die vernamen hoe de BVD tegen Bakker Schut en aanverwanten optrad – zo verschrikkelijk verbaasd zijn. Dit past in een politiestaat! Dit kan toch niet?! Dit is …. illegaal!!! Van keurige mainstream publicisten, advocaten en magistraten snap ik die reactie: wie vertrouwen heeft in democratie en rechtsstaat, is begrijpelijkerwijs geschokt als het onderscheid tussen rechtsstaat en politiestaat keer op keert flinterdun blijkt, of niet blijkt te bestaan. Wie denkt dat de staatsmacht ondergeschikt is aan de wet, is begrijpelijkerwijs geschokt als diezelfde staatsmacht haar eigen wetten aan de laars lapt als de staatsorde verdedigd ‘moet’ worden tegen uitdagers.

Serieuze antikapitalisten, radicaal-linkse mensen, zeker als ze bij hun radicalisme een benodigde dosis anti-autoritaire inzichten hebben, kunnen echter met goed fatsoen toch niet zo verbaasd zijn? Dat de staat haar orde waarborgt, en dat ze die orde belangrijker vindt dan de wet waarin de orde zich veelal hult – is dat groot nieuws? Is dat schokkend? Het is verwerpelijk, want die orde en die staat zelf zijn verwerpelijk. Maar is het verbazingwekkend dat het zo werkt? Als anarchist vind ik van niet. De verbazing maakt uit linkse monden nogal een naïeve indruk. Elke staat is in essentie een politiestaat, als ze zich voldoende uitgedaagd voelt.

Ik denk dat de Duitse en Nederlandse staat van hun perspectief uit gezien, redenen had om op te treden zoals ze optraden. De RAF daagde de hele kapitalistische orde uit en streed voor een soort van antikapitalistische revolutie. Daarbij doorbrak ze een fundamentele grens, iets waar geen staat lichtzinnig over denkt: het geweldsmonopolie van de staat. Door de wapens op te nemen tegen de gewapende staatsmacht – politie en leger – van de Bondsrepubliek Duitsland, doorbrak ze dat geweldsmonopolie. Het idee dat de staat geweld mag gebruiken tegen de bevolking, maar de bevolking geen geweld mag gebruiken tegen de staat, is een heilig dogma van het gezag. Precies dat dogma doorbraken de RAF-activisten, door terug te schieten als de politie ze hardhandig poogde aan te houden, door aanslagen te plegen en ook ontvoeringen.

Daarom moest de RAF hoe dan ook worden verpletterd, wat de staat betreft, want dat geweldsmonopolie dient onaantastbaar in ieders bewustzijn – met name ook dat van maatschappijveranderaars! – te worden gebeiteld. Daarom moesten niet alleen RAF-activisten worden vervolgd, opgesloten of de dood in gejaagd, maar ook iedereen die niet compleet afwijzend tegenover de RAF stond, te worden uitgebannen, verdacht gemaakt, gecriminaliseerd.

De RAF moest wat de West-Duitse staat betreft kapot. Niet om wat de RAF precies deed – zo heel effectief was die stadsguerrilla helemaal niet – maar om de boodschap die het pure bestaan van een links-radicale gewapende strijdgroep uitstraalde: gewapenderhand terugvechten tegen staat en kapitaal is vast niet legaal, maar wel legitiem. Met die boodschap ondermijnde ze een wezenlijke pijler van orde en gezag. De Nederlandse staat deelde die houding met de West-Duitse, en hielp dus mee. Daar vloeide het BVD-optreden tegen Bakker Schut vrij logisch uit voort.

Met dat doorbreken van het taboe op links-radicaal tegengeweld deed de RAF iets nuttigs! Dat betekent niet automatisch instemming met methode, strategie en filosofie van de groepering. Die strategie en filosofie was bepaald niet boven kritiek verheven, maar dara gaat het hier niet om. We hoeven ons niet met de RAF te identificeren om toch te erkennen dat het hier om serieuze mensen ging die we maar beter kunnen verdedigen tegen de staat en het kapitaal. Belangrijk in dit verband: de repressie tegen de RAF heeft indirect iedereen als doelwit die verder wil gaan dan voorgeschreven demonstratieroutes en door dogmatisch pacifisme en bijbehorende actieconsensus ingeperkte actievormen.

Het is dus logisch dat de staat de RAF criminaliseert! Wat de staat deed, ook met het bespioneren met bakker Schut, is geen irrationele overreactie. Dit soort praktijken vloeien tamelijk consistent uit het staatsbelang voort. Radicale mensen, ook als ze een loopbaan als advocaat hebben, horen niet zo verbaasd en geschokt te zijn, maar doen er goed aan dit staatsbelang zelf aan te klagen en te bestrijden.

Ja, de BVD-praktijken van BVD tegen Bakker Schut waren nogal eens illegaal, onwettig. Daar kunnen we schande van spreken, zoals in het Jacobin-artikel gebeurt, en dat is op zich prima. Ook wie de wet niet als legitiem erkent, doet er vaak goed aan om te eisen dat machten die zich op de wet – hun wet! – baseren, zich aan die wet – hun eigen wet! – houden. Maar een probleem ligt hier wel: op zichzelf beschouwd is het illegale karakter van repressie niet het grootste schandaal. Bovendien: de staat hoef maar wetgeving door te voeren waarin geheime dienst-bevoegdheden fors worden uitgebreid om daarmee voorheen illegale praktijken alsnog legaal te maken. Wie het illegale karakter van repressie tot kernkritiek heeft gemaakt, staat op dat moment met lege handen, terwijl de repressie – gelegaliseerd en al – nog even schandalig en verwerpelijk is vanuit serieus, links-radicaal oogpunt.

Het illegale karakter van staatsoptreden en geheime dienst-operaties kan maar beter niet de kern zijn van anarchistische kritiek op zulk optreden, zulke operaties. Immers: we erkennen die legaliteit zelf niet, en zijn ten volle bereid de grenzen die de legaliteit ons dag in dag uit stelt, te doorbreken. Onze vijand is de staatsorde als zodanig, niet het onwettige karakter op zichzelf dat het optreden van die orde maar al te vaak typeert.

Politie zet TOOI in

De BVD tegen Bakker Schut. De BVD in medialand. Het zijn verhalen over kwaadaardige geheime dienst-praktijken uit het verleden. Veelzeggende en leerzame verhalen. Inlichtingendienst-praktijken tegen linkse en radicale actievoerders behoren bepaald niet louter tot het verleden, en juist dat maakt historische kennis van eerdere soortgelijke praktijken relevant. Hoe actueel het allemaal is, bleek nog deze week uit een artikel op RTL Nieuws: ‘Inlichtingendienst van politie bespioneert illegaal onschuldige burgers’. Voor het artikel tekenden Koen de Regt en Roland Strijker.(3)

Wat velen van ons al wisten staat in het artikel breed uitgemeten: politie houdt er inlichtingenpraktijken op na om allerlei mensen, bijvoorbeeld activisten voor dierenbevrijding, in de gaten te houden, een dossier over ze aan te leggen en dergelijke. De dienst is getooid met de naam TOOI: Team Openbare Orde Inlichtingen. TOOI hanteert codes waarmee ze mensen die extra gemonitord worden, rubriceert: Contra Terrorisme Extremisme Radicalisering oftewel CTER. Zo heb je bijvoorbeeld CTER04: Links extremisme, en CTER05: Dier- of milieu-extremisme. Personen, maar ook acties, kunnen zo’n keurmerk krijgen. Zo bleek een protest bij het slachthuis van Vion in Boxtel via zo’n label als extremistisch te zijn aangemerkt, zo ontdekte Els Rijke ‘als ze na veel moeite haar politiedossier mag inzien’. Said Ahamri had als moskeevrijwilliger ooit ‘contact met een conservatief islamit9ische prediker. Hij kreeg het stempel ‘ jihadistisch terrorisme’ opgeplakt, en vbleek toen hij naar Marokko op vakantie wilde, dat land niet in te komen: hij stond geregistreerd als ‘terrorist. Van een strafblad was geeneens sprake, het label dat de politie hem had opgeplakt was voldoende.

Zo ver gaat de staat dus momenteel. Contact met de behoudende prediker maakt je al tot terreurverdachte, en wie een keurig aangekondigde demonstratie op touw zet wordt als staatsgevaarlijk behandeld, net als de demonstratie zelf. Het is een griezelig repressieve houding van staatswege die hieruit blijkt, en het is een gevaarlijk schandaal. Weg met dat TOOI en haar praktijken! Maar ook: laten we niet naïef zijn! We wisten of konden weten – of kunnen maar beter snel leren ! – dat de staat er dit soort operaties op na houdt. Repressie en in dat kader het monitoren van actievoerders en dergelijke… dat is wat staten doen tegenover sociale strijd. In die zin is elke staat een politiestaat.

Ja, zelfs in de politie zien mensen dat wettelijke rugdekking voor dit soort praktijken niet op orde is. Over die wettelijkheid gaastrafrechtsdeskundige Sven Brinkhoff, werkzaam op de UvA, te keer: ‘Dit zijn praktijken van een politiestaat’. Klopt, dat zijn het ook. ‘En gaat hier dus iets goed fout’, zo citeert RTL hem nog. ‘In een democratie is altijd controle van een hogere instantie nodig. Zeker als je diep ingrijpt in de levens van mensen. Dan moeten daar ook andere personen of andere organen meekijken, ten tijde van of achteraf, of dat wel netjes gebeurt. En of dat ook wel echt nodig was.’ Dat klinkt rechtsstatelijk en democratisch zeer verantwoord, maar het wringt. Het stelt niet echt gerust.

Wat nu als een daartoe bevoegd persoon of orgaan die controle uitoefent en keer op keer zegt: wat ons betreft is deze praktijk netjes, en nodig ook.’ Wat als er een wet komt die gewoon bepaalt dat dit soort dingen ook zonder grondig toezicht gewoon toegestaan zijn? Dan is alles wettelijk in orde – maar dan is de repressieve praktijk alleen maar steviger verankerd. Dat hameren op legaliteit is misschien goed voor democraten en liberalen, die daarmee echter van hun politieke beperktheid getuigen. Voor anarchisten en aanverwangten, voor mensen die tegenover de staat als zodanig staan, die fundamentele maatschappijverandering in antikapitalistische en anti-autoritaire richting beogen, is dit soort legalisme en rechtsstatelijkheid echt een dwaalspoor. Ook wettelijk geoorloofde repressie is verwerpelijk. De staat is dat zelf immers ook.

Precies uit de politie zelf komt een behoefte om de juridische dekking van TOOI beter te regelen. ‘Het ontbreken van wet- en regelgeving voor de bevoegdheden van de Teams Openbare Orde Inlichtingen, als ook een stelsel van controle en toezicht op hun werkzaamheden, een risico vormt voor de legitimiteit en integriteit van hun optreden’, zo verluidt het achter de schermen in politieland. Alsof wat TOOI doet opeens goed, juist en rechtvaardig wordt als de legitimiteit en integriteit via passend toezicht adequaat is geregeld. Alsof ene politiestaat verandert in iets anders als de politie te horen krijgt onder welke ruime voorwaarden ze mensen in de gaten mag houden en als staatsgevaar mag labelen. De politie heeft geen bezwaar tegen haar werk als geheime dienst. De politie wil alleen geen gedonder als naar buiten komt wat ze uitspookt. Daar gaat haar zorg om wettelijke dekking en haar zorg over ‘legitimiteit’ over. De zorg van de politie is niet de onze!

Wettig of onwettig, TOOI hoort helemaal niet te bestaan, en aan haar praktijken dient onmiddellijk een eind te worden gemaakt. Maar op overheidscontrole en wetgeving in die zin gaan we niet rekenen. De repressie effectief dwarsbomen is een taak van actievoerders zelf. Illusies in rechtsstaat, democratie en de wet staan bij die strijd vooral in de weg.

Noten:

1 Bart Funnekotter & Joep Dohmen, ‘Bij “verdachte journalisten” werd door geheime dienst BVD een kanttekening geplaatst: “Heftige linkse sympathieën”’, NRC, 31 maart 2023, https://www.nrc.nl/nieuws/2023/03/31/wie-was-de-mol-hoe-de-bvd-journalisten-bespioneerde-en-gebruikte-a4160861 Helaas achter paywall. Nieuws en oinformatie zijn handelswaar, dat we dat maar weten.

2 Teun Dominicus, ‘De Binnenlandse Veiligheidsdienst bespioneerde jarenlang illegaal advocaten en academici’, Jacobin.nl, 11 mei 2023, https://jacobin.nl/bakker-schut-afgeluisterd-bvd-rechtstaat/ Schandalig genoeg achter een paywall. Dit hoort niet, als je serieus wil bijdragen aan openbare kennis en kritisch inzicht met betrekking tot geheime diensten.

3 Koen de Regt & Roland Strijker, ‘Inlichtingendienst van politie bespioneert illegaal onschuldige burgers’, RTL Nieuws, 15 mei 2023, https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/artikel/5383944/politie-inlichtingen-spionage-infiltratie-demonstratie-illegaal-openbare Geen paywall! Dit puur commerciële medium doet wat het linkse medium Jacobin over de BVD en Bakker Schut zo nalaat: informatie vrij beschikbaar maken. Ja, ik weet het, commerciële media hebben ook ene verdienmodel, en kunnen zich dit permitteren wegens advertentie-inkomsten. Maar toch: Jacobin verzint maar iets beters dan dit soort beperkingen.

Peter Storm