Van draagvlak naar klimaatrellen

donderdag 20 oktober 2022

Een longread

De klimaatcatastrofe is overal om ons heen. De afgelopen schroeizomer liet dat voelen, ook aan diegenen voor wie een overstroomd Pakistan, een oververhit China een een uitgedroogde Verenigde Staten de boodschap niet binnen deden komen. Ontkenning van het probleem is er nog steeds. Maar een veel groter gevaar komt van de passiviteit, de gelatenheid, de semi-acceptatie met wie zeer velen de ramp tegemoet treden. Onder die velen zijn vrijwel alle beleidsmakers. Onder die velen vinden we echter ook het overgrote deel van de bevolking, en dat is ernstiger.

1.

Van beleidsmakers kunnen we nauwelijks verwachten dat ze tot inkeer komen: ze zijn ingebed in het destructieve, op dwangmatige groei wegens winstbejag gerichte systeem. Ze ontlenen aan dat systeem hun macht, hun aanzien en hun inkomen. Breken met dat systeem betekent dus breken met die eigen macht, inkomen en prestige. Enkelingen zullen dat doen, als hun geweten en inzicht het wint van hun bankrekening, en daarom wellicht deserteren uit hun rol in het systeem. Van de hele ‘beroepsgroep’ – presidenten, premiers en ministers, parlementariërs en andere politici, hoge ambtenaren en topadviseurs – valt zo’n desertie niet te verwachten zolang hun systeem en hun macht zelf niet fundamenteel wordt uitgedaagd. Pas als ze dreigen alles te verliezen, zal een verandering waarmee ze veel, maar wellicht niet alles kwijtraken, wellicht op enige berustende acceptatie uit deze hoek kunnen rekenen. Politici, en achter hen de bestuurlijke en bezittende klassen in wiens dienst politici staan, laten zich dus buitengewoon moeilijk wakker schudden. Immers, eenmaal ontwaakt zouden ze zichzelf zo ongeveer moeten afschaffen. Dat is geen erg aannemelijk scenario, en dan zeg ik het erg voorzichtig. De heersende en bestuurlijk klassen, het kapitalistische stelsel dat ze besturen, de daarmee verweven staat waarmee ze dat doen – het zijn vijanden die we dienen te verslaan, geen potentiële partners om aan onze kant te krijgen, als we de klimaatcatastrofe en de ecologische ramp daar die onderdeel van is, effectief willen bestrijden.

Maar het overgrote deel van de bevolking ontleent aan het systeem waarbinnen ze noodgedwongen een rol spelen, geen noemenswaardige macht, rijkdom en aanzien. De meeste mensen zijn veroordeeld tot loonarbeid tegen een mager loon, tot het maar al te vaak vergeefs zoeken naar zulke loonarbeid, tot het verzorgen van loonarbeiders en komende loonarbeiders – onbetaald, in ruil voor levensonderhoud waarvoor ze zich dan wel in gezinsverband aan loonarbeiders moeten lat vastplakken, tot het ploeteren op te kleine stukjes land waarvoor de dan veelal ook nog flinke delen van de opbrengst aan de grondbezitter moeten afstaan, of tot het opgroeien en zich eventueel laten opleiden om zich in op dit soort verhoudingen van onderwerping en uitbuiting voor te bereiden en zich erin te voegen als het zover is. De meeste mensen – in de global south, maar wel degelijk ook in de rijke Westers landen, jazeker, ook jij en ik tenzij jij toevallig politicus of kapitalist of zoiets bent – zijn in en door de werking van dit systeem onderworpen, naar de marge geduwd of rechtstreeks uitgebuit, om het destructieve kapitalisme te dienen, de bezittende klassen nog wat rijker te maken een zich te laten tiranniseren door en bestuurlijke klasse die met die bezittend klasse verweven is. Al deze mensen hebben last van dit systeem en van de heersers. Al deze mensen hebben daarmee een belang bij het opdoeken van dit systeem.

Dat belang wordt nog veel urgenter nu dit systeem, via dwangmatige groei ecologische catastrofe verwekt en het klimaat zodanig ontregelt dat hittegolven , orkanen, plensbuien, overstromingen en misoogsten de bestaanszekerheid van miljarden, en de levens rechtstreeks van honderden miljoenen bedreigt. En het zijn niet de bezitters en bestuurders en presidenten en premiers die het eerst met verdrinkingsdood en honger worden bedreigd. Het zijn de armen, de pachtboeren en de krottenbewoners, de arbeiders en de baanlozen die rechtstreeks door de klimaatcatastrofe worden bedreigd. Het is onder die onderworpen, uitgebuite en gemarginaliseerde overgrote meerderheid van de bevolking dat een acuut gevoel van urgentie noodzakelijk is, gevolgd door de soorten actie vanuit die meerderheid die nodig zijn om de ramp te keren of minstens binnen de perken te houden. Dat dit gevoel van urgentie er nauwelijks is, dat ook onder de onderworpen meerderheid van de bevolking een soort passieve berusting overheerst, een niet-tot zich-willen-laten-doordringen hoe ernstig de situatie al is, is schokkender eigenlijk dan de berusting van ‘onze’ bestuurders en heersers die immers bij hun machtspositie past omdat het doorbreken van die berusting de stoelpoten onder hun macht weg zaagt.

2.

Tegen die achtergrond kunnen we vaststellen wat er nodig is aan actie om de klimaatramp te bestrijden en bedwingen. Ik zie vier typen van noodzakelijke actie. 1 alarm slaan 2 draagvlak opbouwen 3 druk uitoefenen 4 destructie stopzetten. Alle vier vinden plaats, de vierde – uiteindelijk de mest onmisbare – echter helaas het minste. Dan dient te veranderen, in in ijselijk hoog tempo.

Alarm slaan gebeurt gelukkig redelijk frequent. Afgelopen dagen zagen we diverse voorbeelden. Ik denk natuurlijk aan die twee activisten van Just Stop Oil die soep gooiden op en schilderij van Van Gogh. Vrijdag 14 oktober 2022.(1) Eigenlijk een heel vernuftige actie! Ze deden alsof ze dat schilderij daadwerkelijk beschadigden met die gekleurde blubber. Boosheid alom: zoiets doe j toch niet met zo’n waardevol kunstwerk?! Al snel bleek het schilderij achter glas, en konden de bezorgde kunstliefhebbers opgelucht ademhalen. Via het schokeffect weerklinkt intussen meedogenloos de klemmende vraag: schrikken we met ons allen nu werkelijk harder van de mogelijk beschadiging van een schilderij dan – om maar een voorbeeld te noemen – van het feitelijk onder water verdwijnen van grote delen van Pakistan? En is dat geen buitengewoon merkwaardig soort van prioriteiten, op een planeet waarop we allemaal in zulk ernstig gevaar zijn? Natuurlijk kun je bedenkingen hebben: kwam deze boodschap wel over? Heeft deze aanpak het niet al te makkelijk om zo’n actie af te doen als simpelweg vandalisme? Maar zelfs als je met die bezwaren meegaat, dan valt niet te ontkennen dat de actie precies ook deze – best zinnige – discussie heeft gestimuleerd, mede door het prikkelende karakter ervan. Ik zeg derhalve toch: mission accomplished.

Minder blij werd ik van acties in winkels in Groot-Brittannië, waar zaterdag 15 oktober 2022 actievoerders van Animal Rebellion melkpakken en dergelijke leeggooiden op de winkelvloer, om hun – terechte! – streven naar plant-based voeding kracht bij te zetten.(2) Ik denk echter dat juist mensen die een duurzame en fijnere wereld willen voor ons allemaal, geen eten kunnen gaan weggooien in een wereld – en een land! – waar honger wordt gelden. Er gaat geen dier extra dood als je die melk weggeeft aan mensen die, hoe jammer ik dat ook vind, nog geen veganist zijn en die er echt even mee geholpen zijn. Voedsel weggooien is geen goede actievorm in een wereld waar andere actievoerders doen aan dumpster diving, oftewel weggegooid voedsel verzamelen, soms om daar maaltijden van te maken die op straat worden uitgedeeld, als steun aan mensen die geen eten kunnen betalen en als statement tegen kapitalistische voedselverspilling. Het punt dat we per direct van het consumeren van dierlijke producten af moeten – vanwege het klimaat, maar vooral ook vanwege de dieren zelf! – kan echt beter gemaakt worden dan op de manier waar Animal Rebellion afgelopen zaterdag toe overging. Mission a bit wrongly accomplished, wat mij betreft.

Onder het hoofdstuk ‘alarm slaan’ schaar ik ook de steeds weerkerende acties van Extinction Rebellion, al zit daar ook een element van druk uitoefenen in: verkeersoverlast veroorzaken om een regering te bewegen tot klimaatmaatregelen. Afgelopen zaterdag was het weer zover, met een wegblokkade van enkele tientallen demonstranten vlakbij het Ministerie van Economische Zaken in Den Haag.(3) Ik vind de bereidheid van mensen om om straat te gaan zitten en arrestatie te riskeren heel goed. Het rechtstreekse doelwit – het langsrijdend verkeer op de zaterdagmiddag – is wel een beetje willekeurig, al is er de symbolisch belangrijke nabijheid van dat ministerie. Tegelijk geldt hier natuurlijk weer het punt van prioriteiten: is een file op de zaterdagmiddag echt erger dan de ramp waarvoor XR via het veroorzaken van die file aandacht vraagt? Het ontregelend effect van dit type actie communiceert wel degelijk het soort gevoel van urgentie dat zo hard nodig is. En er is de sterke symboliek van het stilleggen van business as usual als een teken van alarm, gewoon door midden op de weg te gaan zitten met een stel mensen. Misschien dat ik gewoon binnenkort eens meedoe.

3.

Maar er is meer nodig dan alarm slaan. Het is ook noodzakelijk om draagvlak te laten zien: maatschappelijk steun voor serieuze maatregelen die de klimaatramp af kunnen helpen wenden of minstens inperken. Met draagvlak wordt van overheidswege met graagte gegoocheld: als politici geen vluchtelingenopvang willen, dan verschuilen ze zich achter ontbrekend draagvlak, achter steun die er niet is… omdat politici zelf die steun hebben zitten ondermijnen met racistisch gestook. Voor mondkapjes is ook geen draagvlak meer, want Van Dissel heeft die dingen effectief belachelijk weten te maken, met de zegen van Hugo de Jonge en Ernst Kuipers. Joke Kaviaar heeft onlangs dit politieke gemanipuleer met dat begrip ‘draagvlak’ stevig onderuitgehaald in een lezenswaardig en als vanouds vlammend artikel.(4)

Maar we zijn er niet met alleen het onderuithalen van dat begrip: er is werkelijk zoiets als draagvlak, oftewel relevante maatschappelijke steun. Anders zouden politici immers niet zo hun best doen om zulk draagvlak voor dingen die ze niet willen te slopen. En draagvlak doet er in de klimaatstrijd absoluut toe. Overheden hebben het makkelijker om destructieve mijnbouwprojecten en pijpleidingen, infrastructurele werken zoals uitbreiding van vliegvelden, vergunningen voor megastallen en dergelijke, door te duwen als ze kan verwijzen naar ‘draagvlak’, oftewel als ze aannemelijk kunnen maken dat de meeste mensen nu eenmaal benzine in hun auto willen, wegen om met die auto op te kunnen rijden, plus vliegvakanties, plus vlees naast hun groenten en aardappeltjes.

Aan ons dus de taak om dat draagvlak aan te vechten, uit te hollen en af te breken. Aan ons de taak om te laten zien dat er grote aantallen mensen zijn die al deze zaken minder belangrijk vinden dan schone lucht en water en een planeet waarop we aangenaam en duurzaam kunnen leven, samen met andere levensvormen van wie we afhankelijk zijn. Zij willen draagvlak voor een groter Schiphol? Dan is het aan ons om het draagvlak aannemelijk te maken daartegen, voor juist een kleiner Schiphol, of beter nog: sluiting. Enzovoorts. Zodat we ze het argument ‘draagvlak’ in hun gezicht kunnen duwen en tegen degenen kunnen gebruiken die ermee onze planeet verder kapot maken.

Hoe doen we dat? Niet door te vertrouwen op opiniepeilingen, ook niet op die versie van opiniepeilingen die we ‘verkiezingen’ noemen. Draagvlak demonstreer je door …. demonstraties! En hier doen aantallen er dus toe. De grote klimaatmarsen van maart en september 2019, en wederom van november 2021, maakten indruk wegens hun omvang. Ze zijn daarmee moeilijker te negeren dan acties met slechts enkele honderden deelnemers, want als de NOS een demonstratie negeert die half Amsterdam aan zich voorbij heeft zien trekken, ondermijnt die NOS haar eigen geloofwaardigheid – terwijl half Amsterdam toch eerder de eigen waarneming gelooft dan de zwijgzame NOS. En bij elke demonstratie van 50.000 mensen zijn er ook nog eens vele tienduizenden mensen die met het doel ervan sympathiseren maar niet konden meedoen wegens werk, ziekte, noem maar op. En bij werkelijk grote demonstratie gonst het de dagen vooraf op school en op het werk: ‘ga jij ook?’ Dat gegons gaat nog even door na afloop: ‘ben jij ook geweest?’ Organisaties spreken steun uit aan de actie, hetgeen de boodschap van de actie nog meer weerklank geeft.

Een reeks massademonstraties met tal van kleinere acties tussendoor, laat zien dat er voor het voornemen waar de demonstraties zich tegen keren, geen of slechts een gebrekkig draagvlak bestaat. Tenzij de andere kant net zulke grote tegendemonstraties op touw weet te zetten, zoals met name openlijke dictaturen nog wel eens doen. Klassiek voorbeeld waarin de strijd om draagvlak via demonstraties werd gewonnen, was de strijd tegen de plaatsing van kernwapens in Nederland, vanaf 1979 tot en met 1985. Iedereen, ook de regeringen, wist dat het draagvlak ervoor ontbrak. En toen een rechts Kamerlid na een vredesdemonstratie van en half miljoen mensen opmerkte dat er nog altijd veel meer mensen waren thuisgebleven, maakte dat Kamerlid vooral zichzelf belachelijk. Iedereen kon snappen dat je geen demonstraties van die omvang op de been krijgt in een land als Nederland als niet een meerderheid aan jouw kant staat, en niet aan die van de regering en haar rakettenplannen. De plaatsing van kruisraketten in Nederland had onvoldoende draagvlak, en daar had de toenmalig vredesbeweging voor helpen zorgen. Had die vredesbeweging dat niet gedaan, dan was er in 1981 of 1982 allang tot plaatsing besloten.

Maar het wordt tijd voor een stevige een domper op dit verhaal! Het plaatsingsbesluit kwam er uiteindelijk toch, en slechts onderhandelingen tussen Reagan en Gorbatsjov zorgden dat de plaatsing niet doorging. De regering liet zich door het gebrekkige draagvlak afremmen – dat oogt democratisch, nietwaar? – maar niet weerhouden. Draagvlak helpt dus wel, maar is niet beslissend als een kabinet echt iets wil doorzetten. Draagvlak werkt dus als beperkte en tijdelijk rem, maar niet meer dan dat. Er is meer nodig: dreiging!

Als de kabinetten in de jaren van die kruisraketten zeker hadden geweten dan van die honderdduizenden demonstranten er tenminste vele duizenden allerlei directe een drukverhogende acties zouden gaan doen als de raketten er kwamen, dan hadden ze meer redenen gehad om terug te deinzen. Nu waren er een paar keer blokkade-acties bij Woensdrecht, de basis waar die dingen zouden komen. Maar die waren redelijk symbolisch van aard en beperkt in de tijd, en met – soms grove – repressie niet zo heel moeilijk te breken. Er was een landelijke staking van de FNV tegen de kruisraketten – ik weet niet meer of die vijf minuten duurde of een kwartier, maar meer was het niet.

Er was geen geloofwaardige dreiging vanuit bewegingen tegen die kernwapens om wezenlijk meer te doen dan symbolisch protest, geen dreiging om de maatschappij en met name het militaire apparaat zodanig te ontwrichten dat het kabinet een te hoge prijs te betalen dreigde te krijgen. Bijna iedereen binnen die beweging geloofde helaas werkelijk dat, als we konden laten zien dat een meerderheid tegen die raketten was, als we dus konden aantonen dat draagvlak voor die raketten onvoldoende was, het kabinet niet door zou zetten. Er werd zelfs een Volkspetitionnement – een gigantische petitie – tegenaan gegooid om dat punt te maken. Het bleek allemaal onvoldoende.

Kabinetten destijds waren simpelweg niet bang genoeg voor de vredesbeweging, omdat we die kabinetten niet bang genoeg hadden weten te maken. Het is niet genoeg om het draagvlak van de tegenstander te slopen en voldoende draagvlak te bouwen voor de eigen kant. Het is ook nog nodig om dat eigen draagvlak als springplank te gebruiken en onweerstaanbare druk op te bouwen. Een soortgelijk verhaal kan verteld worden over de aanvalsoorlog van de VS op Irak in 2003. Wel veel protest, genoeg om aannemelijk te maken dat het draagvlak voor oorlog en oorlogsdeelname tekort schoot. Nauwelijks dreiging om van ontbrekend draagvlak over te gaan op daadwerkelijke druk een het dwarsbomen van de oorlog zelf.

4.

Terug naar de klimaatstrijd! Grote demonstraties hebben dus zin, want ze laten draagvlak voor onze standpunten en verlangens zien, en demonstreren het gebrekkige draagvlak voor klimaatdestructief beleid. Maar als de beleidsmakers, politici, heersers en grote bezitters gaan denken dat we niet verder gaan dan zulke demonstraties, plus af en toe wat XR-overlast plus soep in een museum, zullen ze doorgaan met het slopen van onze planeet, al dan niet gecamoufleerd met groene leuzen. Het is nodig om het tuig aan de top banger te maken dan ze nu zijn. Bang voor wat er met hun portemonnee gebeurt, en bang voor hun baantjes en posities. Bedrijven die winst maken via winning en gebruik van fossiele brand- en grondstoffen, horen iets te vrezen te krijgen van klimaatstrijd: economische schade, van een omvang die op begint te wegen tegen de winst die ze nu maken. En het gevoel van veilig comfort dat de topmanagers van dit soort bedrijven, dient ze afgepakt te worden. Hetzelfde geldt voor verantwoordelijke politici, hoge ambtenaren en topadviseurs. Uitjouwen van die lui, waar we maar kunnen, is wel het allerminste. En er mag ook wel meer naar die lui gegooid worden, net als trouwens naar de geüniformeerde knokploegen waar ze zichzelf en hun destructieve stelsel door laten beschermen. Ze hebben veel te weinig te vrezen. Geen wonder dat Schilhol nog niet drastisch is ingeperkt. Geen wonder dat Tata Steel maar door gaat. Geen wonder dat de intensieve veehouderij nog niet is gesloten en er nog steeds megastallen bij komen.

Ik denk dat het hoog tijd wordt dat klimaatdemonstraties uitmonden in, aangevuld worden door, wat je van mij klimaatrellen kunt noemen. Actievoerders die, vanuit klimaatdemonstraties of afzonderlijk, bedrijven en instellingen die het klimaat verder de vernieling in helpen fysiek aanvallen, met verwoesting en vlammen bestoken. Oliemultinationals en hun filialen. Banken die fossiele brand- en grondstofwinning financieren. Overheidsinstellingen waar vergunningen voor klimaatdestructieve activiteiten worden verleend. Ik zou niet weten waarom klimaatacties enkel op een weg naast een ministerie van Economische Zaken zouden plaatsvinden, zoals afgelopen zaterdag, en niet ook er in. En ik zou ook niet weten waarom dat ministerie na afloop nog onbeschadigd overeind zou hoeven te staan.

Het toebrengen van aanhoudende en steeds verder oplopende economische en materiële schade, is een wapen dat we in de klimaatstrijd niet moeten schuwen, en al helemaal niet zo moeten uitsluiten zoals tot nu toe nog te veel gebeurt. Als dit neerkomt op een oproep tot geweld als middel in de klimaatstrijd: prima. Bij deze! Geweld tegen bedrijven en instellingen die onze planeet slopen via het grofste geweld van orkanen en overstromingen en hittegolven en droogtes en hongersnoden en het doen uitsterven van steeds meer levensvormen? Het lijkt me niet misplaatst. Zulk geweld is nodig, naast allerlei andere activiteiten om aandacht te vestigen op de urgentie van de klimaatstrijd en draagvlak te laten zien voor noodzakelijk stappen. Het is prima dat veel acties zonder dit geweld verlopen. Het is niet prima om dit type van strijd bij voorbaat ten allen tijde en overal uit te sluiten.

5.

Maar ook daarmee zijn we er niet. Naast gevoel voor urgentie, naast maatschappelijke steun voor klimaatredding, naast harde druk en het toebrengen van schade en overlast aan datgene en diegenen die onze planeet slopen, is er de klemmende noodzaak om klimaatdestructieve activiteiten daadwerkelijk stil te leggen, je eigen klimaatdestructieve activiteiten natuurlijk ook! Eet je nog dierlijke producten? Tijd om daar mee te kappen, tenzij medische noodzaak een volledig plant-based voedingspatroon onmogelijk (*) maakt. Neem je het vliegtuig naar vakantiebestemmingen, zelfs binnen Europa? Niet meer doen. Ja, het zijn slechts klein stappen – maar alle klein beetjes helpen, en je wordt er nog geloofwaardiger van ook. Wie neemt immers een agitator tegen Schiphol serieus die zelf drie keer per jaar op Schiphol in het vliegtuig naar de Algarve in Portugal stapt?

Onze eigen activiteiten veranderen waar ze klimaatschade berokkenen is een stap. Meehelpen andere klimaatschadelijke activiteiten stop te zetten is een andere stap, minstens zo nodig. Hier heb ik het over directe actie in de strikte betekenis van het woord. Iets blokkeren, niet zozeer om gearresteerd te worden en publiciteit te genereren, maar om de geblokkeerde activiteit zelf stop te leggen, is een voorbeeld. Ik breek daarom graag een lans voor de campagne Kappen met Kolen,(5) een de hoop uit te spreken dat er veel van dit type campagnes op touw gezet worden, wat mij betreft maximaal zelfbesturend in plaats van top-down georganiseerd, om maximale betrokkenheid van deelnemers te genereren.

Wat doet Kappen met Kolen? Welnu, afgelopen zaterdag, 15 oktober 2022, blokkeerden een vijftiental mensen en kolentrein in Amsterdam, en zorgden daarmee voor enkele uren vertraging van kolentransport. Actievoerders werden gearresteerd.(6) Maar dat was niet het punt. Het punt was dat er daadwerkelijk effect op dat kolentransport werd bereikt. Meer actievoerders had meer effect opgeleverd, een grotere vertraging. Meer van dit type campagnes kan andere doelwitten soortgelijke vertragingen opleveren. En in het verlengde van vertraging ligt volledig stillegging.

Dat is wat mij betreft dus strategisch doel van klimaatstrijd: daadwerkelijke en volledige stillegging van al die activiteiten – de winning, transport en verwerking van fossiele brand- en grondstofwinning; het houden, fokken en doden van dieren voor menselijk consumptie; het besteden van energie aan onzin, van terrasverwarming tot en met allerlei lichtreclame – die direct en indirect broeikassen in de atmosfeer blijven helpen, het klimaat daarmee verder ontregelen en en bedreiging vormen voor het leven van ons allemaal, niet-menselijke dieren, planten en ander leven daarbij nadrukkelijk inbegrepen. Kan het kapitalistisch systeem deze stillegging niet aan? Dat zou zomaar kunnen. Maar dat lijkt me vooral een voordeel, want van dat systeem dienen we ons sowieso hoognodig en per direct te ontdoen.

Noten:

(*) (Toegevoegd 20 oktober 2022, 23.21 uur: hier stond eerst ‘mogelijk’; dat moest natuurlijk ‘onmogelijk’ zijn. Dank, alert meeleespeersoon:)

1 ‘Activisten gooien tomatensoep tegeen schilderij van Van Gogh in Londen’, NOS, 15 oktober 2022, https://nos.nl/artikel/2448331-activisten-gooien-tomatensoep-tegen-schilderij-van-van-gogh-in-londen

2 Mark Townsend, ‘Government to unveil crackdown on climate activism and strike action’, The Guardian, 16 oktober 2022, https://nos.nl/artikel/2448331-activisten-gooien-tomatensoep-tegen-schilderij-van-van-gogh-in-londen

3 ‘Zestig klimaatdemonstranten aangehouden omdat ze op A12 bij Den Haag zaten’, Nu.nl, 15 oktober 2022, https://www.nu.nl/binnenland/6230125/zestig-klimaatdemonstranten-aangehouden-omdat-ze-op-a12-bij-den-haag-zaten.html

4 Joke Kaviaar, ‘Slopen, dat “draagvlak”!’, Konfrontatie, 14 oktober 2022, https://konfrontatie.nl/artikelen-2022/mensenrechten/slopen-dat-draagvlak , ook te vinden als Joke Kaviaar, ‘Slopen, dat “draagvlak”!’, Jokekaviaar.nl, 15 oktober 2022, https://jokekaviaar.nl/2022/10/15/slopen-dat-draagvlak/

5 De website van Kappen met Kolen is: https://kappenmetkolen.squarespace.com/

6 Bericht van Kappen met Kolen op Twitter,15 oktober 2022, https://twitter.com/Kappenmetkolen/status/1581280625113198593

Peter Storm