Gevaarlijke en kille woorden

woensdag 18 november 2020

Goed hè? Al sinds 23 oktober heb ik geen artikel meer gewijd aan COVID-19. Helaas, voor wie het onderwerp eigenlijk net zo zat is als ik zelf, vandaag ontkomen we er niet aan. Op 17 november 2020 was er immers weer De Persconferentie, en die levert weer Stof Voor Commentaar. Daar gaan we maar weer. En nee, het is niet ‘gezellig’.

Ik heb de vertoning(1) weer helemaal gevolgd, en aanvankelijk hoorde ik pluspuntjes. Het testen wordt wat serieuzer aangepakt, en wordt nu in bepaalde situaties ook opengesteld voor mensen zonder symptomen. De horeca wordt niet halsoverkop open gegooid nu de besmettingen iets aan het dalen zijn gegaan. De toon van het pandemische duo was relatief sober en voorzichtig. Ja, iedereen wil weer gezelligheid, en we denken aan alle eenzame mensen. ‘En dan helpt het natuurlijk enorm als de kersttafel weer net iets groter is. En tegelijkertijd moeten we er met elkaar voor zorgen dat we onszelf met kerst geen derde golf cadeau doen’, aldus Hugo De Jonge. Even volhouden nog, en niet te vergeten ‘een compliment aan ons allen’ uit de mond van Rutte, omdat we ons overwegend zo keurig gedragen. Uit de mond van geloofwaardige personen zou het geklonken hebben als redelijk advies en welwillende taal. Schijn bedriegt. Hoe gevaarlijk en kil het kabinet nog steeds met de pandemie om gaat, bleek keer op keer.

Geen compassie, geen ambitie

Laten we maar eens beginnen bij het begin: de openingswoorden dus. Het valt steeds meer op wat daar ontbreekt, deze keer maar ook eerder. Ik hoorde geen condoleances voor al die mensen die ook de afgelopen dagen en weken weer aan corona zijn overleden. Ik beluisterde geen uiting van deelneming voor de nabestaanden. Ik vernam geen beterschapswensen voor al die mensen die ziek zijn vanwege COVID-19. Geen sterktewensen voor hun familieleden en vriendinnen en vrienden en verzorgers. Geen spoor van medeleven met al die mensen die door de pandemie rechtstreeks zijn getroffen.

Corona is voor de ministers kennelijk een bestuurlijk probleem, geen menselijk probleem.‘De druk op de ziekenhuizen is nog steeds te hoog’, aldus Rutte. En De Jonge schetste doelstellingen: ‘Begin november hadden we ongeveer 10 duizend besmettingen per dag – nu zijn het er ruim 4ooo – maar we willen er minder dan 1200 per dag’. Het aantal mensen op de IC moet dan van de huidige dagelijkse 60 naar ‘minder dan drie’ per dag’. Het klinkt mooier dan het is: 1200 is nog steeds ‘goed voor honderden zieke mensen en voor dagelijks een tiental doden of iets dergelijks. Nergens hoor ik de ambitie om van 1200 dan door te duwen naar zeshonderd, driehonderd enzovoorts. Nergens hoorde ik de ambitie om het virus zodanig in te dammen dat er vrijwel geen mensen meer besmet raken, zodat er ook vrijwel geen mensen meer ziek worden en er vrijwel geen mensen meer vanwege corona overlijden. Het doel blijft volgens De Jonge: ‘onze kwetsbare mensen beschermen en zorgen dat de zorg het aan kan.’ Vroeger konden we al zeggen: als je geen ambitie hebt en mensen de dood in wil jagen, kun je altijd nog bij de politie. Vandaag is er voor zulke mensen een nog beter vooruitzicht: minister van volksgezondheid of premier worden. Je hoeft de mensen niet eens eigenhandig in de rug te schieten of een nekklem bij ze aan te brengen.

Overdrijf ik niet een beetje? Ik denk het nauwelijks. Het perspectief dat de twee ministers bieden is: de huidige daling zien doorgaan in bedaard tempo, zodat het doel van 1200 besmettingen rond half januari is bereikt. Geen inzet om sneller te gaan, en dus geen inzet om extra levens te redden. Laat niemand zeggen dat extra inzet onmogelijk is. Het wordt echter nagelaten. Dat is een keuze. Een dodelijke keuze.

Sluiting alleen al van scholen zou bijvoorbeeld het reproductiegetal R – dat het gemiddelde aantal nieuwe besmettingen dat een besmet persoon ‘oplevert’ uitdrukt – aanzienlijk omlaag brengen. ‘De terugkeer van kinderen naar klaslokalen werd gevolgd door een gemiddelde stijging van 24 procent in het transmissiegetal R, zo ontdekten onderzoekers van de Universiteit van Edinburg na het onderzoeken van gegevens uit 131 landen.’ Let wel: dat verschijnsel A (stijgende R)(*) volgt op beleidsdaad X (kinderen weer naar school), bewijst nog niet dat beleidsdaad X ook werkelijk de oorzaak is. Maar het suggereert wel degelijk een verband.(2)

Cijfers uit documentatie vanuit SAGE, het orgaan dat de Britse regering adviseert rond corona, wijzen ook op de rol die schoolsluiting kan spelen in het terugdringen van het aantal besmettingen. De sluiting van horeca blijkt 0,1 tot 0,2 te schelen in het besmettingsgetal R. Het sluiten van niet-essentiële detailhandel heeft geen merkbaar effect op de R. Het sluiten van sportscholen scheelt hooguit 0,1, en als mensen elkaar niet meer thuis opzoeken, scheelt dat 0,1 tot 0,2. Thuis werken zet zoden aan de dijk: dat scheelt 0,2 tot 0,4. Het sluiten van scholen heeft echter het meeste effect: dat scheelt echter 0,2 tot 0,5 in het getal.(3)

Dat lijkt nog steeds lijkt weinig, maar als je het cijfer van 1,1 naar 0,9 weet terug te brengen, heb je de uitbreiding van het aantal besmettingen wel in een afname van dat aantal om gezet. En ook daar beneden betekent enkele puntjes achter de komma er af toch dat het aantal besmettingen per dag alweer sneller daalt, en dat er dus levens worden gered. Scholen sluiten zet dus zoden aan de dijk, maar het wordt welbewust nagelaten. Het hele onderwerp ‘scholen’ is bij de persconferentie van 17 november niet eens genoemd! Waar blijft de zo hoognodige schoolsluiting via een staking van het onderwijspersoneel, een boycot van de lessen door de leerlingen, en het thuishouden van kinderen door terecht bezorgde ouders?

Wat wel ter sprake kwam is: corona en jonge mensen. Een journalist vroeg naar ‘een eerste sterfgeval (…) van een jongere tussen de 15 en 19 jaar’. Je zou misschien denken: nu zal de minister toch wel beginnen met condoleance of aanverwante woorden van compassie? Nee hoor. ‘Nou het eerste dat je daarover moet zeggen is dat iedereen die denkt dat dit virus een ongevaarlijk virus is en dat het virus alleen ouderen treft, dat is niet zo. Dit virus is een bloedlink virus en dit virus pakt alles dat kwetsbaar is.’ Vervolgens wijst De Jonge erop dat ook bij deze overledene ‘onderliggend lijden’ aanwezig was. Aan de waarheid van deze woorden twijfel ik niet eens. Maar wat ben je voor beleidsmachine als je niet eens weet uit te brengen: ‘Wat erg voor die jongen en voor de mensen om hem heen’?!

Op eigen gezamenlijke kracht

Natuurlijk ging het op de persconferentie ook over De Vaccins, die ons uit de pandemie zouden moeten leiden. Ik vind vaccins prima. Ik vind bouwen op vaccins als strategie in dit stadium echter levensgevaarlijk. Zonder vaccin is de vraag: hoe bedwingen we de pandemie? Kan dat sowieso, en wat is er voor nodig? En dan kom je op het drastisch verminderen van virusoverdracht door minder fysieke contacten, afstand houden, minder mensen ontmoeten, een mondkapje op doen om het besmettingsgevaar verder te verkleinen en ga zo maar door. Verder kom je op het testen van mogelijk besmette mensen, het nagaan van hun contacten om ook onder die mensen besmettingen te kunnen opsporen, het isoleren van die mensen om zodoende verdere besmettingen te voorkomen. Al deze zaken zijn letterlijk een kwestie van leven of dood. Al deze zaken zijn mogelijk. Al deze zaken helpen echt.

Deze zaken kunnen mensen zelf gezamenlijk ter hand nemen. Dat het stilleggen van het openbare leven nu via lockdowns verloopt die van overheidswege worden doorgevoerd, is niet onvermijdelijk. Het trouwens is veel beter als we het zelf in handen nemen. Lockdowns van staatswege bouwen allerlei prioriteiten in die met onze gezondheid weinig te maken hebben. Een economie die moet blijven draaien bijvoorbeeld,. Hier is rentabiliteit en winst het kwalijke doel. Een openbare orde waarin jongeren een gevaar vormen als ze in kleine groepjes in ene park zitten, maar waarin diezelfde jongeren doodleuk in volle onveilige schoollokalen worden samengebracht. Hier is repressie het kwalijke doel.

Gelukkig kan het gezondheidsdoel dat lockdowns zeggen te dienen, ook anders worden bereikt, van onderop en niet vanuit het overheidsgezag. Het kan via shutdowns, bijvoorbeeld door middel van het stilleggen van scholen door ouders, docenten en leerlingen zelf, het stilleggen van bedrijfstakken met besmettingsgevaar door de mensen die er werken, en ga zo maar door. En mondkapjes op doen, daar hebben we toch verdorie ook geen mondkapjesplicht voor nodig? Dat lukt ons toch zo ook wel? Voor het dwarsbomen van de pandemie heb je wel wat kennis van zaken nodig – hoe werkt virusverspreiding? – maar uiteindelijk kunnen we dit gezamenlijk zelf. Zonder overheid die ons dwingt. Met een samenleving waarin we ook echt samen willen leven.

Ook zonder vaccin kunnen we de pandemie dus zodanig terugduwen dat die het dagelijks leven niet meer beheerst, en geen reden meer vormt om grote delen van het sociale leven stil te leggen. Een vaccin is extra. Niet onmisbaar, maar extra. Fysiek afstand houden, plus een serieuze aanpak van het testen, traceren en isoleren van besmette mensen, gericht op het zodanig terugdringen van besmettingen dat de pandemie uitdooft. Dat zijn de essentiële instrumenten die we nodig hebben. Niet minder. Maar in wezen ook weinig meer. Indamming heet dat, containment, van het virus, om corona zo veel mogelijk uit te bannen. Misschien is volledige eliminatie van het virus niet mogelijk. Laten we echter proberen hoe ver we kunnen komen met de middelen die we hebben. Op eigen gezamenlijke kracht.

Vaccin en groepsimmuniteit: griezelige combinatie

Het vaccin maakt, als het er eenmaal is, veel van het fysieke afstand houden deels overbodig – maar pas als heel veel mensen daadwerkelijk zijn gevaccineerd, en als het ook adequaat werkt. Het gevaar is dat mensen daar maar vast een voorschot op gaan nemen als ze horen dat het reddende vaccin er bijna is. Ik denk dat de verdere ontwikkeling van vaccins prima is – maar laten we er geen argument aan ontlenen om datgene na te laten wat we nu gezamenlijk en zelf kunnen doen.

Er is nog iets verontrustends, niet aan het vaccin zelf maar wel aan de manier waarop bewindspersonen dat in dreigen te passen in het beleid. Ik citeer maar weer Hugo De Jonge: ‘Wat we natuurlijk uiteindelijk willen is groepsimmuniteit opbouwen, omdat woord nog maar eens te gebruiken.(…) En het enige wat daar echt voor werkt is uiteindelijk dat we met elkaar immuniteit opbouwen en dat gaat echt op de allerbeste manier via een vaccin.’

Daar issie weer, die groepsimmuniteit waarvan Rutte en van Dissel zeggen dat het ‘geen doel op zichzelf’ is. Die gaat dus ‘het beste’ als voldoende mensen zich laten vaccineren. Maar andere manieren om die te bereiken, worden zeer nadrukkelijk niet uitgesloten. Zonder vaccin is de enige manier om immuniteit te bereiken: besmet raken, eventueel ziek worden, en daarmee antistoffen opbouwen. Daarvoor is nodig dat de pandemie niet wordt uitgedoofd maar juist mag voortwoeden. Hoe meer besmette mensen, hoe meer mensen met antistoffen, hoe eerder die groepsimmuniteit is bereikt.

Maar elke besmetting betekent mogelijk een zieke erbij, en elke honderd of tweehonderd besmettingen betekent vele tientallen mensen ziek, een handvol ziekenhuisopnames en een of twee sterfgevallen (**). Groepsimmuniteit opbouwen zonder vaccin betekent mensen moedwillig aan virus, ziekte en overlijdensrisico blootstellen. In maart was dit expliciet de strategie van het RIVM en van het kabinet. Dat is in woorden goeddeels losgelaten. Uit de uitlatingen van De Jonge blijkt echter dat het concept nog steeds het beleid onderbouwt. Nu met vaccin, als ‘allerbeste manier’, maar niet als enige manier. Het idee om mensen het virus maar gewoon te laten krijgen in de hoop dat het aan die groepsimmuniteit bijdraagt is nog steeds niet uit de beleidshoofden verdwenen. Een hele nare verwerpelijke zaak is dat.

Immuniteit opbouwen met vaccin zal de risico’s verkleinen – maar alleen als het vaccin niet alleen de ziekte voorkomt, maar ook den besmetting zelf. Het is echter denkbaar dat gevaccineerde mensen weliswaar niet meer ziek kunnen worden van het virus, maar er wel mee besmet kunnen raken en het ook weer door kunt geven. Daar gaat dan je groepsimmuniteit. Daar komt bij dat het vaccin waarschijnlijk slechts tijdelijk bescherming biedt. Om het beetje twijfelachtige groepsimmuniteit dat je wellicht via het vaccin krijgt, vast te houden moet je dus periodiek vaccinatie herhalen. En dan maar hopen dat het virus niet opeens drastisch muteert en het vaccin als het ware door het virus wordt gefopt.

Het hele concept ‘groepsimmuniteit’ is zo wankel en in haar uitvoering zo levensgevaarlijk riskant, dat het geheel en al verbannen dient te worden uit welke bestrijding van de corona-pandemie dan ook. Dat de Jonge er weer mee komt, is doodeng. Laten we het concept dumpen, niet op dat vaccin wachten en gezamenlijk dat virus nu eens echt de kop gaan indrukken.

(*) Opmerking, 18 november 2020, 10.30 uur: Hier stond eerst ‘stijgende” in plaats van dalende. Gecorrigeerd nadat een opmerkzame lezer me er op wees. Dank!

(**) Opmerking, 18 november 2020, 10.40 uur: Hier stond eerst ‘vele tientallen mensen in het ziekenhuis’. Een opmerkzame lezer wees me er op dat dit niet klopt. Inderdaad, inderhaast foute berekening gehanteerd. Nu dus ook verbeterd. Dank.

Noten:

1 Te zien via Rijksoverheid, ‘17 november 2020: de integrale persconferentie van premier Rutte en minister De Jonge, 17 november 2020, https://www.youtube.com/watch?v=vw4SiHfNucg . Na te lezen via ‘Letterlijke tekst persconferentie minister-president Rutte en minister De Jonge (17 november 2020)’, Rijksovferheid, 17 november 2020, https://www.rijksoverheid.nl/documenten/mediateksten/2020/11/17/letterlijke-tekst-persconferentie-minister-president-rutte-en-minister-de-jonge-17-november-2020 Alle citaten uit de persconferentie komen uit dat letterlijke verslag.

2 Chris Baynes, ‘Coronavirus: reopening schools causes R transmission rate to surge, study suggests’, The Independent, 7 november 2020, https://www.independent.co.uk/news/science/coronavirus-r-rate-school-closures-lockdown-lancet-study-b1251617.html

3 James Gallagher, ‘COVID-19: Are we still listening to the sci9ence?’, BBC, 12 oktober 2020, https://www.bbc.com/news/health-54514387

Peter Storm